راﻮﮕﺷﻮﺧ ﯽﻣ و دور و دوﺮﺳ و ﺮﻌﺷ
ار
و زﻮﻳ و ﻪﮔ ﺪﻴﺻ و دﺮﻧ و ﺞﻧﺮﻄﺷ
ر زﺎﺑ
ا
و مزر و ﻪﮔ رﺎﺑ و ﯼﻮﮔ و ناﺪﻴﻣ
ار مﺰﺑ
حﻼﺳ و ﺐﺳا
و
ار زﺎﻤﻧ و ﺎﻋد و دﻮﺟ
Bu şe'r bir sıra dəyişikliklə Səid Nəfisidə belə verilmişdir:
1
زﺎﻴﻧ ﺎﻳ ﺖﺳزﺁ ﺮﺳاﺮﺳ نﺎﻬﺟ رﺎﮐ
ار زﺎﻴﻧ و زﺁ مرﺎﻴﻧ لد ﺶﻴﺑ ﻦﻣ
ﻦﻣ
ﺸه
ﻩﺪﻳﺰﮔ ﺮﺑ نﺎﻬﺟ ز ار ﺰﻴﭼ ﺖ
ما
ار زارد ﺮﻤﻋ مراﺬﮔ ناﺪﺑ ﻢه ﺎﺗ
ﺪﻴﻣ
و مزر و ﻪﮔ رﺎﺑ و ﯼﻮﮔ و نا
ار مﺰﺑ
ار زﺎﻤﻧ و ﺎﻋد و دﻮﺟو حﻼﺳ و ﺐﺳا
راﻮﮕﺷﻮﺧ ﯽﻣ و دور و دوﺮﺳ و ﺮﻌﺷ
ار
و زﻮﻳ و ﮓﺳ و ﺪﻴﺻ و دﺮﻧ و ﺞﻧﺮﻄﺷ
ار زﺎﺑ
hər iki şe'rdən
göründüyü kimi, onlar arasında müəyyən
fərqlər vardır. İkinci misrada Y. Bertelsdə
مرﺎﻴﺑ
olduğu halda, S. Nəfisidə düz
olaraq
مرﺎﻴﻧ
-dir.
Y. E. Bertels də bu sözün məhz "nəyaram" oxunmasının
doğru olacağını həmin şe'rin aşağısında göstərir. Lakin mətnin
özündə təshih etmir. Üçüncü misrada
Y. Bertelsdə
ﺖﺴﻴﺑ
yazıldığı halda.S.Nəfisidə
ﺸه
ﺖ
yazılmışdır. Biz Y. Bertelsdəki variantın düz olduğunu qəbul
1
ناﺮﻬﻃ ﻪﻣﺎﻨﺳﻮﺑﺎﻗ ﺐﺨﺘﻨﻣ ﯽﺴﻴﻔﻧ ﺪﺒﻌﺳ
1320
ص زﺎﻏﺁ ﺮﺳ
14
20 /
ﻪﻣﺎﻨﺳﻮﺑﺎﻗ .……………………………………………..
edirik. Y. Bertelsdə və S. Nəfisidə son iki
beyt yerlərini
dəyişmişdir.
Bundan əlavə
ﺞﻧﺮﻄﺷ
sözü ilə başlayan misra bir-
birindən fərqlidir. Bizim fikrimizə görə S. Nəfisidəki doğrudur.
Y. E. Bertelsin səhifənin aşağısındakı qeydi məhz həmin
misranın düz olmaması nəticəsində meydana çıxmışdır. Y. E.
Bertels 17-ci qeyddə yazır ki, "saydıqda on doqquz çıxır".
Y. Bertelsin gətirdiyi şe'rin
ﺞﻧﺮﻄﺷ
-lə başlayan
misrasında
ﮓﺳ
olmadığından və onun əvəzinə vəzn pozulmasın
deyə
ﻪﮔ
yazıldığından (yə'ni
ﮓﺳ و ﺪﻴﺻ
əvəzinə
ﺪﻴﺻ
ﻪﮔ
yazıldığından) belə olmuşdur. Bütün bu təshihləri nəzərə
alaraq həmin şe'rin sətri tərcüməsini aşağıdakı kimi veririk:
Dünyanın işi başdan ayağa az və niyazdır,
Mən isə az və niyazı ürəyimə də gətirmirəm.
Mən dünyada iyirmi şeyi seçmişəm,
Uzun ömrü bu iyirmi şeylə də keçirəcəyəm:
Şe'r, nəğmə, musiqi, ləzzətli şərab,
Şahmat, nərd, ov, it, qaplan və şahin,
Meydan, top, şah sarayı, döyüş və kef məclisi,
At, silah, səxavət, dua və namaz.
Bundan əlavə, Qabusun farsca yazılmış daha
bir neçə rübai
və qit'əsi vardır.
Qabus, yuxarıda deyildiyi kimi, özü ərəbcə, farsca gözəl
yazmaqla bərabər, sarayını elm, mədəniyyət ocağına çevirməyə
çalışmış və əsrinin bir çox böyuk alimlərini öz himayəsi altına
almışdır.
Öz dövrünün ən məşhur astronom və tarixçisi olan Əl-
Biruni (973-1048) Qabusa hörmət bəsləmiş və özünün "Şərq
xalqlarının xronologiyası əsərində bunu açıq yazmışdır.
Dövrünün ən böyük ensiklopedisti hesab edilən İbn-Sina
zorla Qəznəvilər sarayına göndərilərkən Xarəzmdən qaçdıqda
məhz Qabusun yanına gəlməyi qət etmiş, onun tərəfindən
hörmətlə qarşılanmış və Qabus taxtdan salınana qədər onun
sarayında olmuşdur. Qabusun sarayında özünə sığınacaq tapmış
alimlər içərisində məşhur tarixçi-filoloq Sə'lib Nişaburi (961—
1038), Xosrovi, Qumri Gürgani və başqaları olmuşdur. Bütün
bunlarla birlikdə, Qabus öz sarayında muzdlu məddah şairlərin
toplanmasına sə'y etməmiş, Əl-Biruninin yazdığına görə, belə
şairlərin yazdıqları tərifnamələri
və mədhnamələri qeyri-
www.duddud.com - Elektron kitab, proqram yükləmə saytı
www.duddud.com saytından yüklənlib
səmimi, saxta adlandırmışdır
1
. Lakin Qabusun özünün şe'r
yazmasına, alimləri himayə etməsinə baxmayaraq, o, rəiyyətə
qarşı çox qəddar olmuş, özünə yaxın adamların ən balaca
günahlarını belə bağışlamayıb onlara ən ağır cəza vermişdir.
Həmin zülmkarlığın nəticəsində saray adamları əlbir olaraq
onun oğlu Mənuçehr Fələkül məalini atasını həbs etməyə
məcbur etmiş, sonra isə Cənaşək qalasında öldürmüşlər.
Bu əhvalatı Keykavus da öz "Qabusnamə"sində belə tesvir
etmişdir:
"Mənim babam Şəmsülməali haqqında nağıl edirlər ki, o
çox qəddar adam imiş və heç kəsi bağışlamazmış. Çox pis adam
imiş, pisliyindən qoşun ondan nifrət edirmiş. Onlar mənim
əmim Fələkülməali ilə əlbir olurlar. O, məcburiyyət üzündən öz
atasını həbs edir, çünki ordu ona demişdi: "Sən
bu işdə bizimlə
bir olmasan biz bu şahlığı özgələrə verəcəyik. Şahlığın öz
xanədanının əlindən çıxacağını gördükdə, zərurət üzündən,
şahlıq xatirinə bu işi elədi".
Atasını həbs etdirdikdən sonra onun yerinə keçən
Fələkülməali Mənuçehr də (1012-1039) o zaman şair və alimləri
öz sarayına cəlb etmək ən'ənəsini davam etdirir. Məşhur şair
Əbu əl-Məali Mənuçehrin sarayında olmuş və öz təxəllüsünü
onun şərəfinə olaraq Mənuçehri götürmüşdür. Mənuçehr özünə
möhkəm dayaq tapmaq məqsədi ilə (1014-cü ildən sonra)
Soltan
Mahmudun qızını alır. Beləliklə, əvvəllər Sasanilərə arxalanan
Ziyarilər indi də Qəznəvilərə ümid bəsləyir. Lakin Qəznəvilərlə
qohumluq Ziyarilər xanədanını
məğlubiyyət və
məhrumiyyətlərdən xilas edə bilmir.
Feodalizm cəmiyyətində hökmranlıq edən zorakılıq, daxili
çarpışmalar, yadelli basqınlar tezliklə Ziyarilər xanədanına son
qoyur. Soltan Mahmud sağ olduğu müddətdə Ziyarilərə
toxunmur, əksinə, kürəkəni olan Mənuçehr və onun yaxın
adamlarından öz qəsbkarlıq və zəbtkarlıq məqsədləri üçün
Hindistana və başqa ölkələrə yürüşlərdə istifadə edir.
1
Бах: Е. Э. Бертельс. "Кабус-намэ, М., 1958, сящ, 21-22.
22 /
ﻪﻣﺎﻨﺳﻮﺑﺎﻗ .……………………………………………..
1039-cu ildə Mənuçehr ölür, onun
yerinə Ənuşirəvan
Şərəfülməali oturur və ölkəni öz qardaşı Dara və bəlkə də əmisi,
yə'ni "Qabusnamə" kitabının müəllifinin atası İskəndərlə
birlikdə idarə etməyə başlayır.
1030-cu ildə Soltan Mahmud ölür, onun yerinə oğlu Soltan
Məs'ud keçir və dərhal, xarici əzəmət və həşəmətinə
baxmayaraq, Qəznəvilər dövlətinin daxilən zəiflədiyi, çürüdüyü
bütün bəxyələr üzrə dağılmağa hazır olduğu meydana çıxır.
Hələ uşaqlıqdan əyyaşlıq və rüşvətxorluğa öyrənmiş Məs'udun
sərkərdəlik bacarıqsızlığı, ölkəni dolandırmağa layiq olmadığı
özünü büruzə verir. Onsuz da hədsiz müharibə və ağır
vergilərdən təngə gəlmiş rəiyyət artıq
yeni zülm və ədalətsizliyə
dözə bilmir, ağalarının qudurğanlığını görən yerli feodallar isə
daha həyasızlaşır və camaata verdikləri əzab və əziyyəti,
soyğunçuluğu qat-qat artırırlar.
XI əsr tarixçisi Beyhəqi öz tarix kitabında belə
feodallardan biri olan Xorasan əmiri Əbulfəzl Surini belə
xarakterizə edir:
"Suri çox qəddar və azğın bir adam idi. O, Xorasanda əl-
qol açdıqdan sonra bütün ə'yan-əşrafı öldürüb, hədsiz miqdarda
pul zəbt etdi. Onun zülmü zəif yoxsulların da axırına çıxmışdı.
Saray məmurla rına və əmirə (Soltan Məs'ud nəzərdə tutulur.-R.
S.) çox qiymətli hədiyyələr göndərməklə sonuncunun tam
e'timadını qazanmışdı, buna görə arası kəsilmədən ondan edilən
şikayətlər heç bir nəticə vermirdi. Əmir (Soltan Məs'ud.-R. S.)
onun (Surinin. R. S.) əleyhinə deyilən heç bir sözə qulaq asmır
və aldığı bəxşişləri onun öz artıq malı hesab edirdi"
1
.
Demək lazımdır ki, başqa vilayətlərin
vəziyyəti heç də
bundan yaxşı deyildi. Həmin məsələyə toxunaraq "Qabusnamə"
muəllifi yazır:
"H e k a y ə t. Bil, ey oğul, Məs'ud şahlıq taxtına oturduqda
şücaət və mərdanəlik xülyasına duşdü. Ölkə dolandırmaq
1
История Ирана с древнейших времен до конца 18 века, М., 1958, сящ., 145-146.
www.duddud.com - Elektron kitab, proqram yükləmə saytı
www.duddud.com saytından yüklənlib