16
həmişə erməni iddialarının ideya rəhbəri və təşkilatçısı olmuş kilsənin fəaliyyətini tam şəkildə bərpa etməyə çalışırdılar.
Onlar bu məqsədlərinə nail oldular. Həmin məclisdə bütün dünyadakı ermənilərin fəaliyyətini əlaqələndirən
mərkəz
yarandı, kilsənin hesabına dərhal iri məbləğdə pullar keçirildi və bu proses sonralar da davam etdirildi. Bu dövrdən
etibarən ermənilərin ərazi iddiaları, qondarma “soyqırım”la bağlı proseslərə Eçmiədzin kilsəsi rəhbərlik edirdi. Erməni
kilsəsinin fəaliyyətinin canlandırılmasından az sonra Ermənistanın kommunist rəhbərliyinin Dağlıq Qarabağa ərazi iddiası
ilə çıxış etməsi təsadüfi deyildi.
Ermənistan rəhbərliyi eyni vaxtda Türkiyənin Qars və Ərdahan vilayətlərinə, həmçinin Azərbaycanın Dağlıq
Qarabağ vilayətinə ərazi iddiaları irəli sürdü. 1945-ci il noyabr ayının 28-də Ermənistanın kommunist rəhbəri
Q.Arutinov Moskva rəhbərliyinə Dağlıq Qarabağın Ermənistana birləşdirilməsi təklifi ilə müraciət göndərdi. Stalinin
hakimiyyəti dövründə belə bir müraciətin əvvəlcədən razılaşdırılmadan ortaya çıxması mümkünsüz idi. Azərbaycan
rəhbərliyinin qəti mövqeyi bu razılaşdırılmış planın həyata keçirilməsinə mane oldu. Azərbaycanın kommunist rəhbəri
M.C.Bağırovun məsələyə münasibəti və cavabı birmənalı oldu. Moskvaya göndərilən cavab məktubunda bildirilirdi ki,
ermənilərin iddialarının təmin edilməsi mümkün deyil, bu ərazi qədim zamanlardan Azərbaycanın tərkibində olmuşdur.
M.C.Bağırov digər tərəfdən əsaslandırılmış iddialar irəli sürərək, Şuşa istisna olmaqla Dağlıq Qarabağın Ermənistana
verilməsinə şərti olaraq razılaşır, bunun müqabilində isə qədimdən Azərbaycana məxsus olan və “sovetləşmə” dövründə
Ermənistana verilmiş Vedi, Qarabağlar və Əzizbəyov rayonlarının, Gürcüstana verilmiş Borçalı mahalının, Rusiyaya
verilmiş Dərbənd və Qasımkənd rayonlarının Azərbaycana qaytarılması tələblərini qoyur. Azərbaycan rəhbərliyinin bu
cür qətiyyətli və əsaslandırılmış mövqeyindən sonra Moskva geri çəkilməli, Ermənistan isə fikrindən daşınmalı oldu. Bu
hadisəni Azərbaycanın müdafiə taktikasının uğuru kimi dəyərləndirmək olar. Lakin sonrakı hadisələr göstərdi ki, yalnız
müdafiə taktikası ilə ciddi nəticələrə nail olmaq, xüsusilə də işğalçı və ilhaqçı niyyətlərin qarşısını almaq mümkün
deyildir. Ermənilər hücum taktikasından tam yararlanaraq əsassız Qarabağ iddialarının ödənilməməsindən özlərini incik
tərəf kimi göstərdilər və dərhal digər istiqamətdə–indi Ermənistan deyilən Qərbi Azərbaycan ərazilərindən Azərbaycan
türklərinin kütləvi surətdə deportasiya edilməsi, “türksüz Ermənistan” yaradılması istiqamətində ciddi nəticələr əldə
etdilər. Ermənilər Sovet imperiyasının tərkibində “Ermənistan” deyilən qurum yaranan gündən bu xətti həyata
keçirməyə çalışırdılar.
İkinci dünya müharibəsindən sonra, xüsusilə də “soyuq müharibə” dövründə Moskva xaricdən müxtəlif
millətlərin nümayəndələrinin yaşamaq üçün ölkəyə gəlməsinə önəm verir, bu prosesdən guya sosializm sisteminin
üstünlüyünün təbliğ olunması üçün istifadə edirdi. Ermənilər bu məqamdan istifadə edərək guya xaricdən çoxlu sayda
erməninin Ermənistana gəlmək istəməsi və onların yerləşdirilməsi üçün ərazilərin kifayət etməməsi və bunun üçün də
oradan azərbaycanlıların çıxarılıb Azərbaycana göndərilməsinin zəruriliyi haqda Moskva rəhbərliyi qarşısında məsələ
qaldırdılar. Moskva dərhal bu plana razılaşdı və 1947-1953-cü illər ərzində 150 mindən artıq azərbaycanlı əsrlərlə
yaşadıqları yurdlarından deportasiya edildilər. Deportasiya edilən azərbaycanlıların yerinə xaricdən 90 mindən artıq
erməni köçürüldü. Bununla “Ermənistan” deyilən ərazilərdə ermənilərin sayının əsasən kənardan köçürülmə ilə
artırılması ənənəsi davam etdirilirdi. Köçürülən ermənilərin əksəriyyəti şəhərlərdə məskunlaşdılar, azərbaycanlıların
zorla çıxarıldığı kəndlərin isə xeyli hissəsi boş qaldı. Əsas məqsəd xaricdən gələn ermənilər üçün yer hazırlamaq deyil,
azərbaycanlıları oradan çıxarmaq idi. Bu proses Sovet imperiyası dövründə müxtəlif adlar altında davam etdirilmişdir.
Ermənilər paralel şəkildə “Ermənistan” deyilən ərazilərdən azərbaycanlıları çıxarır və Dağlıq Qarabağla bağlı əsassız
idialarını reallaşdırmağa çalışırdılar. 1960-cı illərin əvvəllərində Sovet imperiyası və Türkiyə arasında münasibətlər
kəskinləşdi, Moskva geniş antitürk təbliğat kampaniyasına başladı. Ermənilər bu vəziyyətdən istifadə edərək qondarma
17
“erməni genosidi” məsələsini ortaya atdılar və Dağlıq Qarabağa yenidən iddia irəli sürdülər. O vaxt Kreml rəhbərliyinə
daxil olan mahir intriqa ustası A.Mikoyan həmtayfalarına xidmət göstərmək məqsədilə Dağlıq Qarabağın Ermənistana
birləşdirilməsi haqda məsələ qaldırdı. Sovet rəhbərliyi bu təklifin imperiya üçün təhlükə yaradacağından, digər yerlərdə
də ərazi məsələlərinin ortaya çıxacağından ehtiyat edərək A.Mikoyana rədd cavabı verdi. Kreml rəhbəri N.Xruşşov
ermənilərin məkrli niyyətlərinə işarə vuraraq, əgər Dağlıq Qarabağ erməniləri Ermənistana qovuşmaq istəyirlərsə, “mən
onlara dərhal 12 min yük maşını ayırmağa hazıram”,-demişdi. Ermənilər 1965-ci ildə 45 min nəfərin imzaladığı
müraciəti Moskvaya göndərərək yenə Dağlıq Qarabağın Ermənistana birləşdirilməsini xahiş etdilər. Həmin ərəfədə
emissarlar İrəvandan Xankəndinə gələrək təbliğat aparır, imza toplamağa cəhd edirdilər. Emissarların bütün səylərinə
baxmayaraq Qarabağ ermənilərinin əksəriyyəti imza verməkdən imtina etdilər. Moskvaya göndərilən imzalar əsasən
Ermənistan deyilən ərazilərdə yaşayan ermənilərə məxsus idi. Moskva rəhbərliyi bu müraciətə heç bir reaksiya vermədi.
Ermənilər eyni zamanda Dağlıq Qarabağda milli zəmində qarşıdurma törətməyə cəhd göstərdilər. Ermənilərin Dağlıq
Qarabağ iddialarından fərqli olaraq qondarma “erməni genosidi” kampaniyası sovet rəhbərliyi tərəfindən dəstəkləndi.
Ermənilər ilk dəfə bu tarixi Sovet imperiyasının müxtəlif yerlərində, o cümlədən İrəvanda geniş şəkildə qeyd etdilər. Bu
gün də davam etdirilən “genosid kampaniyası”nın başlanğıcı məhz 1965-ci ildə uydurma hadisələrin 50 illiyi münasibəti
ilə Moskva rəhbərliyi tərəfindən qoyuldu. Düzdür, Moskva bu məsələyə o dövrdə bir qədər şübhə ilə yanaşırdı. Bəlkə də
ermənilərin bu çürük ideyanı bu qədər dartıb uzadacaqları Sovet rəhbərliyinin heç ağlına da gəlmirdi.
1977-1978-cı illərdə mərkəzdə və yerlərdə konstitusiyalar dəyişdirilərkən ermənilər yenidən Dağlıq Qarabağ
məsələsini qaldırdılar, lakin cəhdləri yenə də heç bir nəticə vermədi. Bütün dövrlərdə Dağlıq Qarabağın Ermənistana
verilməsi absurd bir ideya kimi qəbul olunmuş və rədd edilmişdir. Lakin ermənilər bütün vasitələrdən istifadə edir, bəzən
xırda nəticələrə nail olurdular. 1981-ci ilin iyun ayında Moskvanın təzyiqi ilə Dağlıq Qarabağa fərqli status verildi. Yeni
qəbul olunmuş əsasnaməyə görə yerli orqanlara bir sıra imtiyazlar verildi. Bu imtiyazlar vilayətin mərkəzdən asılılığını bir
qədər azaldırdı. Məsələnin müəmmalı tərəfi ondan ibarət idi ki, bu yeni status sovet imperiyasının onlarla muxtar
qurumundan heç birinə deyil, yalnız Dağlıq Qarabağa verilirdi.
Qarabağ müharibəsinin başlanması
Ermənilər Sovet imperiyasında ciddi dəyişikliklərin olacağını hiss edərək bir sıra hazırlıq işlərinə başladılar.
1984-1985-ci illərdə Cənubi Qafqazın tarixini saxtalaşdıran bəzi məqalələr və kitablar çap olundu, “elmi” konfranslar
keçirildi. Ermənilər təbliğat işini genişləndirməklə guya Cənubi Qafqazda yerli əhali olduqlarını, həmçinin bir sıra
ərazilərə iddialarını əsaslandırmağa çalışırdılar. Bir sıra erməni təşkilatları “erməni məsələsi”nə diqqəti cəlb etmək üçün
1985-ci ildə uydurma “genosid”in 70 illiyini geniş miqyasda qeyd etməyə cəhd göstərdilər. Lakin Moskva rəhbərliyi
Türkiyə ilə münasibətlərin korlanacağından ehtiyat edərək bu hay-küylü tədbirlərin yalnız Ermənistanda keçirilməsinə
icazə verdi. Ermənilər bu tədbirlərə xaricdən çoxlu sayda qonaqlar dəvət etməklə xeyli yalançı təbliğat işi apara bildilər.
M.Qorbaçovun 1985-ci ildə Moskvada hakimiyyətə gəlməsi, onun açıq ermənipərəst mövqeyi və ortaya atdığı
“yenidənqurma prosesləri” ermənilərin işğalçı niyyətləri üçün geniş imkanlar yaratdı. “Qarabağ komitəsi”
Ermənistanda, onun şöbəsi olan “Krunk” təşkilatı isə Dağlıq Qarabağda leqal fəaliyyətə başladı, Azərbaycana qarşı
işğalçı və ilhaqçı tələblər açıq şəkildə səsləndirildi. İrəvandan Dağlıq Qarabağa gələn emissarlar təbliğat və təşkilat
işlərini genişləndirdilər. 1987-ci il noyabrın 16-da M.Qorbaçovun müşaviri, erməni akademiki A.Aqanbekyan Parisdə