Microsoft Word Radiobiologiya d?rs v?saiti sixilmish doc

 
 
133 
 
Cədvəl 5.16   
        İnsanın ayrı‐ayrı orqanlarının daxili şüalanmasına uyğun udulma 
                              dozasının illik  qiymətləri (10
‐5
 Qr) 
 
 
Toxumaların  illik  udulma  dozasının  ümumi  qiymətlərinə  gəldikdə  isə,  məlum 
olur  ki,  ən  yüksək  doza  ağ  ciyərin  payına  düşür  və    bu  qiymət,    cinsi  və  endostal 
hüceyrələrin payı ilə müqayisədə, uyğun olaraq,  3  və  2  dəfə  çoxdur.  
Məyyən edilmişdir ki, bir neçə yüz metr yüksəklikdə Yer mənşəli şüalanmanın 
bioloji  təsiri  sıfıra  qədər  azalır.  Traposfer  və  stratosfer  yüksəkliklərində  (1‐50  km) 
radioaktiv  şüalanma  dozası  böyük  üstünlüklə  kosmik  mənşəli  nuklonlar  tərəfindən 
yaradılır.  
Tipik nümunə kimi Qalaktik kosmik şüalanmanın ~ 16 km yüksəklikdə yaratdığı 
ekvivalent  doza  gücünün  paylanması  üzərində  dayanaraq  (cədvəl  5.17)  (Барсуков 
О.А., Барсуков К.А., 2003).  
Cədvəlin təhlilindən aydın olur ki, bu hündürlükdə şüalanma dozasını əsasən 
proton və neytronlar  yaradır,  elektron ‐ foton komponentlərinin bu  halda  payı  çox 
azdır.  
Cədvəldə həmçinin  təxminən bir tərtib az payla xarakterizə olunan mionlara 
uyğun şüalanma dozası da göstərilmişdir.  
Aydındır ki, ümumi ekvivalent doza gücünə ayrı‐ayrı zərrəciklərin verdiyi nisbi 
pay hündürlük və geomaqnit kəsiklərin “möhkəmliyindən” də  asılı olmalıdır. Müəyyən 
edilmişdir ki, 16 km ‐ dən aşağı hündürlükdə doza gücünə neytronların “töhvəsi ” ən 
böyük olur.  
 
5.2.2.  Radon  qazı  şüalanması.
 
Artıq  qeyd  etdiyimiz  kimi,  Yer  qabığı 
süxurlarında  paylanmış  radium  ‐  226  ( 
226
Ra  )  izotopu  fasiləsiz  parçalanmaqla,  nəcib 
qaz  olan  radon  ‐  222  ( 
222
Rn  )  izotopunu  yaradır  ki,  bu  da,  öz  növbəsində,  ardıcıl 
parçalanmalara  məruz  qalmaqla,  bir  sıra  digər  parçalanma  məhsulları  yaradir. 
Radiumun  (həm  də  radonun)  parçalanma  məhsulları    haqqinda    ərtaflı  məlumat  
cədvəl  5.18  ‐ də öz əksini tapmışdır (Кузин А.М.,1991)  
Cədvəldən göründüyü kimi,  parçalanma məhsulları arasında, yüksək enerjili α 
‐şüalanma yaradan polonium ‐ 218, bismut ‐ 214, polonium ‐ 210 kimi radionuklidlərlə 
yanaşı, həm də  β ‐ və 

 ‐ şüalanmalar yaradan  qurğuşun ‐ 214, bismut ‐ 210, tallium ‐ 
206     kimi   izotoplar   da    vardır.   Parçalanma     elementləri    normal   ətraf    mühit 
Radionuklidlər 
Orqan və ya toxumalar 
Cinsi 
orqanlar 
Ağ ciyər 
Endostal 
hüceyrələr 
Qırmızı 
sümük iliyi 
Kalium ‐ 40 
15 
17 
15 
27 
Karbon ‐12 
0.5 
0.6 
2.0 
2.2 
Yer və kosmogen 
mənşəli bütün 
radionuklidlər 
 
17 
 
52 
 
25 
 
31 

---

 
 
134 
 
Cədvəl 5.17   
             Qalaktik kosmik şüalanmanın ~16 km yüksəklikdə ayrı‐ayrı zərrəciklərə görə  
                         yaratdığı  ekvivalent doza gücünün (P) və enerjilərinin (E) paylanması
  
(Cədvəldə göstərilən rəqəmlər Günəş aktivliyinin minimumuna uyğun gəlir və Günəş  
şüalarının güclü təsirinə məruz qalmayan hündürlük və orta en dairəsinə uyğun 
 radiasiya vəziyyətini xarakterizə edir).  
                          
temperaturunda bərk halda, su mühitində ayrı‐ayrı radon qazı molekullarından əmələ 
gələn molekulyar – dispers halda, atmosfer havasında isə aerozollar şəklində olurlar.  
 
İlkin  yaranan  parçalanma  məhsullarının  kifayət  qədər  kiçik  yarımparçalanma 
perioduna   (1.3 dəq. ‐ dən   26.8 dəq. ‐ dək)  malik  olmalarına  baxmayaraq,  onlar  
aerozol  şəklində  daimi radonu müşayiət etməklə, onunla tarazlıq halında olurlar.  
 
Kifayət  qədər  böyük  yarımparçalanma  perioduna  malik  olan  qurğuşun  ‐  210  
izotopu  da,  aerozol      əmələ    gətirməklə,  biotun    səthinə    çökür    və    orada    özünün  
parçalanma  məhsulu  olan polonium ‐ 210 və digər parçalanma məhsulları ilə birlikdə 
radon mənşəli şüalanma mənbəyi rolunu oynayır.  
 
Oxşar  mənzərə  toriumun ‐ 228 izotopunun  radioaktiv  parçalanma  məhsulu   
olan,   qaz   şəkilli    radionuklid   ‐   taron  220   üçün   də   xarakterikdir   (cədvəl 5.19). 
Qeyd edək ki, taron qazı təbiətdə özünü radon ‐ 222 kimi aparır. Ona görə də 
onu  çox  vaxt  radon  ‐  220  adlandirirlar.  Belə  ki,  özünün  və  parçalanma  məhsullarının 
yarımparçalanma  periodları    kifayət  qədər    kiçik    olan    taron  qazı  fiziki  və  kimyəvi 
xassələrinə görə radondan fərqlənmir. Bu qaz təbiətdə geniş yayılmış torium ‐ 232 ilə 
tarazlıqda  olaraq,  həmişə  radonu  müşayiət  edir.  Bu  baxımdan,      bu    qazları      bəzən  
ümumi  ad  altında  birləşdirərək,  radon  ‐ 220, 222  adlandırırlar. 
Radon  və  taronun  özlərinin  yüksək  enerjili  α  ‐  şüalanma  yaratmalarına  
baxmayaraq, bu qazların parçalanma məhsulları  α ‐ şüalanmanı müşayiət edən əlavə 
β ‐ və γ ‐şüalanmalar da yaradırlar. Bu səbəbdən də adı çəkilən şüalanmaların birlikdə  
mövcudluğu  radon  və  taron  qazlarına  Yer  biosferinə  daimi  təsir  edən  təbii  radiasiya 
fonunun əsas komponenti kimi yüksək diqqətin olmasını tələb edir.  
 
E, Mev 
P, mkZv/saaat 
E, Mev 
P, mkZv/saaat 
Protonlar 
Elektronlar 
20‐50 
4.9 
1.0 ‐ 1.5 
0.16 
50‐100 
3.0 
1.5 ‐ 3.5 
0.28 
100‐200 
1.1 
3.5 ‐7.0 
0.29 
200‐500 
0.22 
7.0 ‐14 
0.36 
500‐1000 
0.12 
14 ‐ 25 
0.17 
 
Cəmi 9.34 
25 ‐ 50 
0.34 
Neytronlar 
50 ‐100 
0.22 
0.1  ‐ 0.5 
0.18 
 
Cəmi 1.82 
0.5 ‐ 1.0 
1.59 
γ ‐ kvantlar 
1.0 – 10 
3.0 
0.1 ‐ 100 
2.0 
10 – 100 
2.3 
Mionlar 
10 ‐ 1000 
1.67 
100 ‐ 700 
0.3 
 
Cəmi 8.74 
 
 

---