Microsoft Word sahib eliyev doc
Yüklə 1,47 Mb. Pdf görüntüsü
|
Müasir Azərbaycan dili 193 əlaqəsinə girdiklərindən cümlədəki yerləri sərbəst olur. Məsələn, Parçanı mənim qonşumdan alıblar. (Ə.Haqverdiyev) Onu mən vurmuşdum. (İ.Şıxlı) Zərnigar xanım bunların heç birini görmürdü. (İ.Şıxlı) və s. Qeyri-müəyyənlik bildirən vasitəsiz tamamlıqlar bir qayda olaraq, aid olduqları fellərin yanında gəlir. Məsələn, O, papiros çıxartdı, kibritin alovu onun üzündə titrədi. (İ.Əfəndiyev) İkisi də narıncı köynəyin üstündən mavi zanbağa bənzər qalstuk bağlamışdı. (İ.Əfəndiyev) Onlar iki iynə götürdülər.(İ.Şıxlı) və s. Azərbaycan dilində xüsusi isimlər, şəxs əvəzlikləri, kim sual əvəzliyi, substantivləşmiş işarə əvəzlikləri, yer zərfləri, dakı 2 şəkilçili sifətlər, -dığı 4 şəkilçili feli sifətlər, üçüncü növ təyini söz birləşmələri və s. müəyyən məfhum ifadə edir və buna görə də vasitəsiz tamamlıq olarkən həmişə hal şəkilçisi qəbul etməklə işlənir. Məsələn, Ani bir qorxu içində hər şeyi unutdum. (İ.Şıxlı) A, qaynananız sizi yaman çox istəyirmiş. (İ.Şıxlı) Hamısı ağıllı sözlər idi və bunları mənim rəis olan ərim deyirdi. (İ.Əfəndiyev) və s. Qeyri-müəyyən vasitəsiz tamamlıqlar adətən ümumi isimlərlə, həmçinin ikinci növ təyini söz birləşmələri, bəzən də heç nə əvəzliyi və s. ilə ifadə olunur. Məsələn, Evinizdən məktub alırsanmı?(İ.Əfəndiyev) Qız arxası üstə uzanıb kitab oxuyurdu. (N.Nərimanov) və s. Vasitəsiz tamamlıqlar müəyyənlik bildirdikdə kimi? nəyi? haranı? suallarından birinə, qeyri-müəyyənlik bildirdikdə isə yalnız nə? sualına cavab verir. Vasitəli tamamlıq. “Vasitəli tamamlıq hərəkətlə birbaşa deyil, dolayı yolla əlaqələnən əşyanı, obyekti bildirir”. (4, səh.129) İş və hərəkət nəticəsində tamamlığın ifadə etdiyi obyektə təsir birbaşa deyil, dolayı yolla olduğundan, belə tamamlıqlarla xəbərin əlaqəsi zəif olur. Ona görə də vasitəli Gülarə Abdullayeva 194 tamamlıqlar feli xəbərlə yanaşı, həm də ismi xəbərlə bağlı olur. Vasitəli tamamlıqlar ismin məkani-qrammatik halları olan yönlük, yerlik, çıxışlıq hallı sözlər və birləşmələr, eləcə də, qoşmalı söz və birləşmələrlə ifadə olunub əşya məzmunu ifadə edir. Məsələn, Hamı təəccüblə onlara baxdı. (İ.Şıxlı) Uşaqlar direktorla inspektora yol verdilər. (İ.Şıxlı) Petrov pəncərədən boylandı. (İ.Şıxlı) Kişi ağzından qəlyanı çıxardı. (İ.Şıxlı) Vasitəli tamamlıq çox vaxt üçün ötrü, qarşı, ilə qoşmaları ilə də işlənir. Məsələn, Atam üçün qəzet aldım. Xəzər dənizi öz böyüklüyü ilə başqa qapalı dənizlərdən fərqlənir. və s. Qeyd. İsmin üç halı: yönlük, yerlik və çıxışlıq halı həm tamamlığın, həm də yer zərfliyinin ifadə vasitələrinə daxildir. Bu hallarda olan sözlərin hansı cümlə üzvü olduğunu müəyyən etmək bəzən mübahisə doğurur. Bəzən bu cür sözlərə hər iki cümlə üzvünün sualını vermək olur. Lakin nəzərə almaq lazımdır ki, tamamlıq əşya məzmunu ifadə edərək, obyekt bildirirsə, yer zərfliklərində yer, məkan məzmunu üstünlük təşkil edir. Digər tərəfdən, belə hallarda sözün hansı cümlə üzvü olduğunu müəyyənləşdirmək üçün onun əlaqələndiyi felə baxmaq lazım gəlir. Əgər belə sözlər dinamik, hərəki fellə əlaqələnərsə, hərəkətin icrası nəticəsində məkan dəyişikliyi baş verərsə, yer zərfliyi, stabil fellərlə əlaqələnərsə və əksinə, işin icrası nəticəsində heç bir məkan dəyişikliyi nəzərə çarpmazsa, onda tamamlıq götürülməlidir. Məsələn, Uşaq ağacdan yıxıldı. və Uşaq ağacdan baxırdı.- cümlələrindən birincisində ağacdan sözü yer zərfliyi, ikincisində isə tamamlıqdır. Digər cümlə üzvləri kimi tamamlıqlar da quruluşca iki növə bölünür: 1.Sadə tamamlıqlar; 2. Mürəkkəb tamamlıqlar. Sadə tamamlıqlar ayrı-ayrı sözlərlə (sadə, düzəltmə və mürəkkəb sözlərlə) ifadə olunur. Məsələn, Ancaq səhərki hadisə onu sarsıtmışdı. (İ.Şıxlı) Birtəhər çəkmələrini çıxardı. (İ.Şıxlı) Bizim hamamlar bunlara oxşamaz. (Ə.Haqverdiyev) Müasir Azərbaycan dili 195 Mürəkkəb tamamlıqlar sintaktik vahidlərlə - ismi birləşmələrlə, məsdər tərkibləri və isimləşmiş feli sifət tərkibləri ilə ifadə olunur. Məsələn, II növ təyini söz birləşməsi ilə: Ehtiyatla arı yuvasını dağıtdı. III növ təyini söz birləşməsi ilə: O darvazanın baş tərəfinə vurulmuş elektrik çırağı onun üzünü işıqlandırmışdı. (İ.Əfəndiyev) Murad Nəriman əminin zarafatına cavab vermədi. (İ.Əfəndiyev) Nə üçün mənim məktubuma cavab yazmadın? (İ.Əfəndiyev) Güləsər atasının altı deşilmiş çırağını gözdən keçirdi. (İ. Şıxlı) Üçü evdədir, ikisini köçürmüşəm. (İ.Şıxlı) Qafqazdan aldığım məktubun məzmununu oxuyuram. Dünən qaçaqlardan biri atamın qonaqlığından danışırdı. (N.Nərimanov) və s. Feli isim birləşməsi ilə: Səhər günəşin doğmasını, bahar çiçəklərinin açılmasını, isti yay axşamı dağlardan əsən sərin yelləri sevinc və heyranlıqla qarşıladı. (İ.Əfəndiyev) Məsdər tərkibi ilə: Gəmiçi Qoca həmişə kəndin yeniyetmələri ilə zarafatlaşmağı sevərdi. (İ.Şıxlı) Bu adam yetimlərə qəyyum olmağı özünə peşə qayırmışdı. (Ə.Haqverdiyev) Mənim buyruğuma əməl etməməyə cürəti çatmaz. (N.Nərimanov) Feli sifət tərkibi ilə: Yevlaxa gələnlərə faytonçular göz verir, işıq verməyirlər. (Ə.Haqverdiyev) Hər gün Təhminə xanımgilə getdiyini söyləyirdi. (M.S.Ordubadi) Təyin, ifadə vasitələri və quruluşca növləri. Cümlədə əşya məzmunlu üzvləri müztəlif cəhətdən izah edən, aydınlaşdıran ikinci dərəcəli üzvə təyin deyilir. Təyini digər ikinci dərəcəli üzvlərdən fərqləndirən mühüm bir xüsusiyyət ondan ibarətdir ki, o, təkcə baş üzvləri deyil, əşya məzmunlu ikinci dərəcəli üzv olan tamamlığı və bəzi zərflikləri də izah edir, aydınlaşdırır. Təyin sifət, say, isim, feli sifət və bəzi əvəzliklərlə, həmşinin II və III növ təyini söz birləşmələri (bəzən də I növ) Gülarə Abdullayeva 196 feli sifət tərkibləri ilə ifadə olunub necə? nə cür? nə qədər? hansı? suallarından birinə cavab verir. Sifətin cümlədə təhkim olunduğu sintaktik vəzifə təyin olduğundan, hər cür quruluş və dərəcə xüsusiyyətinə malik olan sifətlər təyin ola bilir. Məsələn, Sifətindəki ciddilik yox oldu. (İ.Şıxlı) Sahildəki yulğun kolları, yaşıl otlar, hətta çığırlar belə, şehə bulaşmışdı (İ.Şıxlı) Bədbəxt cavan hündür çinar ağacının dibində məhzun və qəmgin oturub, bahar buludu kimi göz yaşlarını axıdırdı.(C.Cabbarlı) Feli sifət və feli sifət tərkibləri də sifətə bənzədiyindən cümlədə təyin vəzifəsində çox işlənir. Məsələn, İslanmış corabını talvarın üstünə tulladı.(İ.Şıxlı) Ata-babadan qalan yurdumuzu düşmən əlindən qurtar. (N.Nərimanov) İnstitutda professor olan və yaşına görə çox gənc görünən adam da burada idi.(İ.Əfəndiyev) Saylar da cümlədə təyin yerində işlənir və aid olduğu üzvü miqdar və sıra cəhətdən izah edir. Məsələn, Beş qız anasıyam, ikinci qızı köçürmüşəm. (İ.Şıxlı) İşarə və təyini əvəzliklər, bəzi sual əvəzlikləri də təyin olur: Elə kişidən nə desən çıxar. (İ.Şıxlı) Bu yaxşılığın əvəzini mən verə bilməsəm də, xaliq verər. (İ.Şıxlı) Hətta isimlər də atributivləşdikdə cümlədə təyin olur və aid olduğu üzvü material, cins, milli mənsubluq və s. baxımdan izah edir. Məsələn, Gəmiçi Qocanın beli lap əyilmişdi. (İ.Şıxlı) Təyin cümlənin əşya məzmunlu bütün üzvlərinə aid olur. Təyin təyinolunanın geniş mənada əlamətini bildirir. Bu əlamətin məzmununa görə təyinləri aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar: 1. Keyfiyyət təyinləri. Məsələn, Bu, yaxşı işə bənzəməyir. (N.Nərimanov) 2. Müqayisə təyinləri. Məsələn, Düşmənlər dəli deyillər, Xorasan kimi şəhəri əldən verələr. (N.Nərimanov) Atanız kimi şah bu dünyaya az-az gələr. (N.Nərimanov) Yüklə 1,47 Mb. Dostları ilə paylaş:
|