Microsoft Word sahib eliyev doc

Müasir  Azərbaycan  dili 
 
 
177 
əmr  mənası  vardır. Lakin dilimizdə elə cümlələr də vardır ki,   
istək,  arzu  məzmunu ifadə edir. Belə cümlələrdə mənanı daha 
qabarıq ifadə etmək üçün ədatlardan istifadə edilir. Məsələn, Ey 
bivəfa, barı bir neçə kəlmə sözünə qulaq ver.(C Cabbarlı) Kaş 
ki o sözlər mənim çıxmayaydı dilimdən. (S.Rüstəm)  
Əmr  cümlələrinin  bir  hissəsi  də  xahiş,  rica,  
müraciət  bildirir.  Məsələn,  Qərənfil, bəsdir.    (İ.Əfəndiyev) 
Dur, bir az uzan, Adil, yəqin ki, yorğunsan.  (İ.Əfəndiyev)  
Ovçu, insaf elə, keçmə bu düzdən, O çöllər qızını ayırma 
bizdən. (S.Vurğun)   
Əmr  cümlələri  öyüd,  nəsihət,  məsləhət,  təskinlik  də  
bildirir.  Məsələn,  Get düşmənin qabağında igid tərpən, 
vüqarla, Tüfəngini təmiz saxla, atını da tumarla. (S.Vurğun) 
Əmr  cümlələrində    bəzən  xitabların  iştirakı  vacib  olur.  
Məsələn,  A kişi, ağlını başına yığ.(İ.Şıxlı)  Qulu,  dayan.          
(İ.Əfəndiyev) 
Əmr  cümlələrində    bu    müxtəlif  məna  fərqlərini  
vermək  üçün  heç  bir  formal  əlamətdən  istifadə  edilmir.  Bu  
mənalar  əmr  cümləsinin   işləndiyi  şəraitlə,  mətnlə,  
münasibətlə  bağlı  olaraq  meydana  çıxır  və  həmin  cəhətlərlə  
də    müəyyənləşdirilir.  Buna  görə    də  bu  növ  cümlələrdən  
ədəbi  dilimizin  bütün  sahələrində,  eləcə  də  adi  danışıqda  
geniş  istifadə  edilir. 
Əmr  cümləsinin  formalaşmasında  intonasiyanın 
mühüm rolu vardır. Lakin  bundan başqa, felin əmr  forması,  
əmr  ədatları  və  əmr  hökmündə  işlədilən  digər  fel  formaları 
da   belə cümlələrin qurulmasında müəyyən  əhəmiyyətə 
malikdir.  Əmr  cümlələrinin  xəbəri  əksərən  felin  əmr  
formasında  olur.  Məsələn, Amerika, yaxşı dinlə bu qatarın ilk 
səsini. (S.Vurğun) Get, atı yəhərlə. (İ.Şıxlı)  Bu zaman     xəbər 
I  şəxs  tək və   cəmdə  olduqda  arzu,  istək,  çağırış;       II  
şəxs  tək  və    cəmdə  olduqda  əmr,  təkid;  III  şəxsdə  
məsləhət,  nəsihət,  təklif  mənaları    ifadə  olunur.  Əmr  
cümlələrində    əmr,  təkid,  tələb    mənaları  olduqda  cümlə  
Gülarə  Abdullayeva 
 
 
178
nisbətən  yüksək  tonla,  xahiş,  məsləhət,  nəsihət    mənaları  
olduqda  aşağı  tonla  tələffüz  edilir.   
Dilimizdə  vacib, xəbər  şəklində olan fellər, hətta 
məsdər də əmr cümləsinin xəbəri yerində  işlənə bilir. Məsələn, 
Verilən tapşırığı vaxtında yerinə yetirməli. Gedirsən, məktubu 
poçta təhvil verirsən.  (C.Məmmədquluzadə) 
 Əmr  cümləsi felin  əmr  forması  ilə   əmr  ədatlarının  
birgə  işlənməsi  yolu  ilə  daha  çox  formalaşır.  Məsələn,  Qoy 
gülsün hər zaman Vətən torpağı, Çiçəyi solmasın, gülü 
solmasın. (R.Kərimli)  
Əmr  cümlələri  məsdərlərin  köməyi  ilə  də  formalaşır.   
Nida  cümləsi.    Söylənilən  fikrə  hissi  münasibət  
bildirən  cümlələrə  nida  cümləsi  deyilir.   
Nida  cümlələri, əslində, cümlənin məqsədə görə ayrıca 
növü olmayıb, nəqli, sual, əmr cümlələrinin hər biri yüksək 
hiss-həyəcanla deyildikdə  yaranır və   hiss,  həyəcan  bildirən  
cümlə  növü  kimi  qeyd  edilir.  Məsələn,  Ay  haray,  köməyə  
gəlin,  taxtabənd  uçuldu,  adamlar  qaldı  altında!  
(C.Cabbarlı).  Yaşar,  Toğrul,  Nüsrət... Buraya  gəlin  
tutmuşam!  (C.Cabbarlı).   
Nida  cümlələri  nəqli  cümlələrin,  eləcə  də  sual    və  
əmr  cümlələrinin  əsasında  yaranır.    Bu    cümlə  növləri  
müəyyən  şəraitdə,  yeni  xüsusiyyətlər  kəsb  edərək  nida  
cümləsinə  çevrilə  bilir.  Məsələn,  Görüm səni qara gələsən, 
ay zəmanə!  Vah, bu imiş  dərsi-üsuli-cədid?! Yox, yox, oğul, 
məktəbi-şeytandı bu! (M.Ə.Sabir)  
Nida  cümlələri  həm danışanın  emosional  duyğu  və  
həyəcanlarını,  həm  də  onun  başqa  şəxs  və  əşyalara  olan  
emosional  əqli  münasibətlərini  ifadə  edə  bilir. 
Nida cümlələrinin formalaşmasında  intonasiya  mühüm 
rol oynayır.  Əvvəl haqqında danışılan hər bir cümlə növü 
intonasiya  vasitəsi ilə   şadlıq,  sevinc,  qəzəb,  nifrət,  təəccüb,  
heyrət,  istehza,  təəssüf  və s.  kimi  hisslər  ifadə  etməklə nida 
cümləsinə çevrilir.  Məsələn, Baxın, baxın, yaxşı baxın, diqqətlə 

---

Müasir  Azərbaycan  dili 
 
 
179 
baxın! Sizin tarix kitabında bu, qanla yazılmış bir səhifədir! 
Bizdən sonra gələnlər bu kitabı vərəqləyib bu səhifəni görəndə 
bir ağızdan deyəcəklər: Tfu sizin üzünüzə!                              
(C.Məmmədquluzadə)  
Nida  cümlələrinin qurulmasında çox vaxt nidalar da 
iştirak edir.  Məsələn,  Ah, yenə Sitarə xatirə düşdü!               
(C.Cabbarlı)  Aman, Mənsur, məni hicr odunda yandırma!    
(C.Cabbarlı). 
Nida cümlələrinin formalaşmasında xitablar,  sözlərin  
təkrarı,  ellipsis,  bağlayıcı    sözlər,  nisbi  əvəzliklər,  sual  
əvəzlikləri  və  s.    də müəyyən qədər rol oynayır. Məsələn,  
Oğul, nədir etdiyin bəs bu haqq-say üçün?! Qaytar onun 
ömrünə neçə gecə, neçə gün! Qaytar onun saçının qaralığını 
geri! Qaytar o dilindəki şirin-şirin sözləri! (Ə.Kərim) 
 Nida  cümlələri  də quruluş etibarı ilə sadə  və 
mürəkkəb, həmçinin cüttərkibli və  təktərkibli, müxtəsər və 
geniş, bütöv və yarımçıq ola bilər. Hətta üzvlənməyən cümlələr 
də yüksək hiss-həyəcan bildirməklə nida cümləsinə çevrilə 
bilər.  Məsələn,   Paho!  Maşallah!  və s. 
Nida      cümlələrindən   bədii dildə,  xüsusən  yüksək  
pafoslu,  romantik  əsərlərdə,  şeirlərdə,  dram  əsərlərində  çox,  
adi  təsviri  xarakter  daşıyan  əsərlərdə  roman,  povest  və  
hekayələrdə  nisbətən  az  işlədilir. 
 
Cümlənin quruluşca növləri.  Cümlələrin təsnifində 
ikinci  əsas meyar quruluşa görə aparılan bölgüdür. Bu 
baxımdan cümlələr sadə və mürəkkəb olmaqla iki böyük qrupa 
ayrılır. Sadə cümlələr bir, mürəkkəb cümlələr isə iki və daha 
çox predikativ mərkəzə malik olur. Predikativ mərkəz dedikdə 
bir-biri ilə  əlaqədə olan mübtəda və    xəbər nəzərdə tutulur. 
Qrammatik  əsas  termini də eyni mənanı daşıyır. Sadə 
cümlələrdə  bir sadə fikir ifadə olunursa, mürəkkəb cümlələr 
bizi əhatə edən obyektiv aləmlə bağlı daha mürəkkəb əlaqə və 
münasibətləri  əks etdirir. Məsələn,  İstəyirəm nəzərinizə 
çatdırım. Bu hadisələrin səbəbkarı kimdir? –cümlələri ayrı-
Gülarə  Abdullayeva 
 
 
180
ayrılıqda sadə cümlələrdir. Birinci cümlə  məqsədə görə  nəqli, 
ikincisi isə sual cümləsidir. Lakin onlar birləşərək bir məqsədə 
xidmət edən cümlə kimi - nəqli cümlə kimi formalaşıb, 
tamamilə yeni bir məzmun kəsb edir:  İstəyirəm nəzərinizə 
çatdırım ki, bu hadisələrin səbəbkarı kimdir. 
Sadə  və mürəkkəb cümlələrin hər birinin özünəməxsus 
təsnif prinsipləri var. Sadə cümlələr baş    və ikinci dərəcəli 
üzvlərin iştirakına, fikrin ifadəsi üçün lazım olan üzvlərin 
buraxılıb-buraxılmamasına görə təsnif olunur, müxtəlif növlərə 
bölünür. Mürəkkəb cümlələr də onu təşkil edən tərkib hissələri 
arasındakı  əlaqənin növünə, tərəflərin bir-birindən asılılıq 
dərəcəsinə görə tabesiz və tabeli mürəkkəb cümlələr olmaqla 
qruplaşdırılır, həmin cümlələrin hər biri də daxili növlərə 
bölünür. 
 
Cümlə  üzvü anlayışı.  
Cümlənin   baş  üzvləri 
 
Cümlənin digər üzvləri ilə  məna və qrammatik 
cəhətdən bağlı olub, bir sintaktik suala cavab verən söz və ya 
söz birləşməsinə cümlə üzvü deyilir. Azərbaycan dilindəki bəzi 
cümlə növləri (söz-cümlələr, vokativ cümlələr və s.) nəzərə 
alınmazsa, bizim bütün cümlələrimiz asanlıqla tərkib hissələrə 
ayrılır və üzvlənir. Lakin tarixən cümlə üzvlərini 
müəyyənləşdirmək işi çətin olmuş, müxtəlif alimlər cümlə 
üzvlərinə müxtəlif ölçü ilə, müxtəlif meyarla yanaşmışlar. 
Məsələn, Avropa alimlərindən Paul və  Şleyxer məntiqi vurğu 
hansı üzvün üzərinə düşərsə, onu da baş üzv kimi götürməyi 
məsləhət görmüşlər. Tarixən bizim dilçiliyimizdə  də cümlə 
üzvlərinə bu cür müxtəlif yanaşma halları olmuşdur. Məsələn, 
XIX əsrin ortalarında prof. M. Kazım bəy mübtəda və xəbərlə 
bərabər, tamamlığı da baş üzv hesab edirdi. Ə. Vəzirov  zərfliyi 
cümlə üzvləri sırasına daxil etmirdi. Məhəmməd  Əfşar nitq 

---