Microsoft Word sahib eliyev doc

Müasir  Azərbaycan  dili 
 
 
173 
Nəqli  cümlələr  ismi  və  feli  xəbərli olmaqla  iki  növə  
ayrılır.  İsmi  xəbərli  nəqli  cümlələr  hökm  bildirir və bu 
cümlələrdə  xəbər  adlarla,  məsdər,  feli  sifət  və    zərflərlə,  
ismi  birləşmələrlə  ifadə  olunur.  Məsələn, Onun qonaqlardan 
sonra yenə bir işi var idi. Dükanın mayası da Molla 
Cəfərqulunundur. Bu, yuxudur. Gülbadamın məqsədi ancaq 
namusunu saxlamaq, təmiz qalmaq, zəhərli ilandan özünü xilas 
etməkdi. (N.Nərimanov) Eyvaz dayının camaat arasında  
getdikcə çox hörmət qazanmasının bir səbəbi də qardaşı  oğlu 
Surxayın rayonda çox mühüm vəzifədə olması  idi.                    
(İ.Əfəndiyev) 
Feli  xəbərli  nəqli  cümlələrin  xəbəri isə  daha  çox  
felin xəbər  forması  ilə  ifadə  olunur.   Məsələn,  Qaranlıqdan 
Ərşadın səsi gələn tərəfə bir güllə atıldı. İtlər atlıları dövrəyə 
alıb qəzəblə hürürdülər. (İ.Əfəndiyev)  
Nəqli  cümlələr  təsdiq  və  inkar  olur.  İnkarı  nə - nə 
də  bağlayıcısı,  deyil  sözü  və  -ma
2
   şəkilçisi  ilə  yaranır.  
Məsələn,  Gecə düşərgənin  ətrafında iri tonqallar qaladılar.   
Gözətçilərin sayı artırıldı.(F.Kərimzadə)- cümlələri təsdiq,  Nə 
bihuşdarı vermişdilər, nə  də  qışqırığını  eşitmişdilər.               
(F.Kərimzadə) Molla Tutunun belə düşüncələri  əbəs deyildi. 
(N.Nərimanov)  Hökumətin işinə  əl  aparmaq  olmaz.                
(İ.Əfəndiyev)-cümlələri isə inkar bildirən nəqli  cümlələrdir.  
Nəqli  cümlələr  dilin  ən  kütləvi   ünsiyyət  vasitəsi  
hesab  olunur, başqa  cümlə  növlərinə    nisbətən  daha  çox  
işlədilir.  Epik  xüsusiyyət  daşıyan  bütün  əsərlərdə  (roman, 
povest, hekayə, poema və s.), çıxışlar, məktub və protokollarda, 
məqalələrdə və s. nəqli   cümlələr  əsas  yer  tutur. 
Nəqli  cümlələr  daha   çox  cümlə  növlərini  əhatə  
edir.  Belə  ki, nəqli cümlələr təktərkibli  və    cüttərkibli  
cümlələrin  bütün  növlərində  ola  bilər,  onlar  müxtəsər  və  
geniş  ola  bilər.    Tabesiz    və  tabeli  mürəkkəb  cümlələrin 
tərkib hissələri  çox  vaxt  nəqli  cümlələrdən  ibarət  olur.  
Gülarə  Abdullayeva 
 
 
174
Sual  cümləsi.  Müəyyən bir  məlumat  almaq,  
məlumatı  dəqiqləşdirmək   məqsədilə    işlədilən  cümlələrə  
sual  cümləsi  deyilir.      Sual    cümlələri    sual    məqsədi  ilə  
işlədilir.  Sual  cümləsi  vasitəsilə  başqasından  müəyyən  bir  
məsələ  öyrənilir,  müəyyənləşdirilir,  informasiya 
zənginləşdirilir. Məsələn,  Qərib yoldaş bu rayondandır?         
(İ.Əfəndiyev) Sən Muradı çoxdan tanıyırsan? (İ.Əfəndiyev)    və 
s.  
            Sual cümlələrinin özlərinəməxsus xüsusi sual 
 
intonasiyası  olur.  Bu  intonasiya   başqa vasitələr olmadıqda 
daha qabarıq hiss olunur. Sual cümləsini yaradan başqa 
vasitələr olduqda bir qədər zəif nəzərə çarpır.   
Sual  cümlələri  müxtəlif  yollarla  əmələ    gəlir.  Bu  
cəhətdən  onlar  üç  növə  bölünür.  
1. Sual  intonasiyası  ilə  əmələ  gələn  sual  cümlələri. 
2.  Sual  ədatları  ilə  əmələ  gələn  sual  cümlələri. 
            3. Sual  əvəzlikləri  ilə  əmələ  gələn  sual  cümlələri. 
Sual  intonasiyası  ilə  əmələ  gələn  sual  cümlələrində  
sual  intonasiyasından  başqa,  sual  bildirməyə  xidmət  edən  
heç  bir  qrammatik  vasitə  iştirak  etmir.  Ona görə  də   bu 
tipli  sual  cümlələrinin   vahid  və  yeganə    əlaməti   sual  
intonasiyasından  ibarətdir.  Bu cür sual cümlələri heç bir 
formal  əlamətə görə  nəqli cümlələrdən fərqlənmir. Onları 
fərqləndirən yeganə 
əlamət intonasiyadır. Məsələn, 
Körpüsalanlar konsert verirlər? Qərib yoldaş bu rayondandır? 
(İ.Əfəndiyev).-cümlələrini  şifahi nitqdə  nəqli cümlələrdən 
yalnız intonasiya, yazıda isə durğu işarəsi, yəni sual işarəsi 
fərqləndirir.  Bu    tip    sual    cümlələrində    məntiqi  vurğunun  
hansı  söz  üzərinə  düşməsindən  asılı  olmayaraq,  xəbərin  son  
hissəsi  uzadılır   və  buradan  da  sual  intonasiyası  yaranmış  
olur.    Belə  cümlələrə  tələb olunan cavab cümləsi söz-cümlə 
şəklində də qurula bilir: Körpusalanlar konsert verirlər:-Bəli. 
Sual cümlələrinin bir qismi - mı
4
 sual  ədatının iştirakı  
ilə    əmələ    gəlir. Belə sual   cümlələrində    həmin  ədat  bir  

---

Müasir  Azərbaycan  dili 
 
 
175 
qədər  qüvvətli  tələffüz  edilir.  Məsələn,  Adil, çay 
qoyummu?(İ.Əfəndiyev) Adam da öz balasını yad qızından 
ötəri ayağının altına salıb çığnayardımı? (İ.Şıxlı) Sən 
xasiyyətimi bilmirdinmi, elə  uşaqlıqdan deyib-gülməyi 
sevmirdimmi?  (İ.Şıxlı) və s.  Bu  növ  cümlələrdə  xüsusi  
intonasiyadan   istifadə  edilmir,  xəbərlərin  son  hissəsini  
uzatmağa  da  ehtiyac  olmur. 
           -mı
4
 ədatı  sual   cümlələrinin  daha   çox  xəbərləri  ilə  
işlənir.  Belə    cümlələrin  sual  cümləsi    kimi    formalaşması  
daha   çox  xəbərlə  bağlı  olur.  Lakin  bu sual  ədatı  cümlənin  
başqa   üzvləri  ilə    də   əlaqələnərək   sual  cümlələri  əmələ  
gətirə    bilir.    Məsələn,  Söylə  sənmi xor baxırsan mənim  şeir 
dilimə? (S.Vurğun)- cümləsində  mübtəda ilə,  Demirsənmi 
bacım aranda istidən bişər? (İ.Şıxlı)-cümləsində  xəbərlə, 
Ürəkdənmi söylədi o bu sözləri görən? (B.Vahabzadə) – 
cümləsində  zərfliklə  işlənmişdir. Həmin  ədat  əsasən məntiqi 
vurğulu sözə artırılaraq sual məzmunu ilə  bərabər mənanın 
daha qabarıq nəzərə çatdırılmasına da şərait yaradır.  
Bundan başqa, dilimizdə bir sıra  ədatlar da vardır ki, 
onlar da sual cümlələrinin yaranmasında mühüm rola malikdir. 
Belə  ədatlara  yoxsa, bəlkə, axı, məgər, bəs, ki sözlərini misal 
göstərmək olar. Məsələn, Yoxsa sözlərimdən incidin, ay qardaş, 
niyə qaşqabağını turşutdun? (İ.Şıxlı)  Dərdimi bilmirsən, oğul, 
məgər sən? (N.Xəzri) Ayağı çarıqlı kiçik bir ölkə, Böyük 
Firdövsilər yaratdı bəlkə?(S.Vurğun)  
Sual  əvəzlikləri  ilə    əmələ    gələn  sual  cümlələri. 
Sual cümlələrinin bir qismi sual əvəzliklərinin   iştirakı  ilə  
əmələ  gəlir.  Məsələn,  Gecə vaxtı kim mənim qabağıma gəmi  
gətirəcək? (İ.Şıxlı) Nə üçün belə  məhzunsan? Halın niyə 
pərişandır? (C.Cabbarlı)  
Sual  cümlələrinin  bu  növündə  müxtəlif cümlə 
üzvlərinin ifadə etdiyi məzmun  məlum  olmur,  danışan  şəxs   
məlum  olmayan  həmin  əşya  və hadisələri,  hal  və  
hərəkətləri,  əlamətləri  və s.  meydana  çıxartmaq   üçün  
Gülarə  Abdullayeva 
 
 
176
onların yerində    sual    əvəzliklərindən   istifadə  edir.  Sual  
əvəzlikləri  ilə    əmələ    gələn  sual  cümlələrində    məntiqi  
vurğu,  əsasən  sual  bildirən  sözlərin  üzərinə  düşür.  Məsələn, 
Bir bivəfa ki, məni atıb gedir, mən  nə  səbəbə ona məhəbbət 
bağlamalıyam? (C.Cabbarlı)  Siz hara  gedəcəksiniz? Murad, 
bacıqızı  hansı qohumlardandır? (İ.Əfəndiyev)  və s.  Əvvəlki 
sual cümlələrindən fərqli olaraq, bu cür cümlələrdə  cavab 
cümləsi söz-cümlə şəklində formalaşa bilmir, əksinə, elə cavab 
cümləsi tələb olunur ki, həmin cümlədə sual əvəzliyinin yerində 
yeni informasiya verəcək bir üzv işlənsin. Adətən, belə 
cümlələrin cavab cümləsi yalnız yeni məlumat  ifadə edən 
üzvdən ibarət yarımçıq cümlə  şəklində qurulur:  Siz hara 
gedəcəksiniz? - Şəhərə. 
Dilimizdə elə cümlələr də vardır ki, onlardan cavab 
almaq məqsədi ilə deyil, fikri daha ifadəli  şəkildə çatdırmaq, 
obrazlılıq yaratmaq üçün istifadə edilir. Belə sual bədii sual 
adlanır. Bu cür cümlələrə bədii əsərlərin dilində çox rast gəlinir. 
Məsələn,  Yenə  də sürünü nizamla düzüb, Baş alıb gedirsən 
hayana, ceyran? (S.Vurğun) Kim çəkir gənc yaşında, Geçə  
beşik başında körpələrin nazını? ? (S.Vurğun) 
Əmr  cümləsi.   Əmr,  xahiş,  təkid,  tələb,  məsləhət,  
nəsihət,  çağırış    və s.  bildirən  cümlələrə    əmr  cümləsi  
deyilir.    Məsələn,  Deynən, mənə bir belə  əziyyət verməsinlər. 
Oradan al, buraya gətir. (Ə. Haqverdiyev)  
Əmr  cümlələri  qəti  əmr  mənası    ifadə    etməklə  
yanaşı,  onunla  bağlı  olan  başqa  mənalar  da  -xahiş,  öyüd,  
nəsihət,  tələb,   hətta   istək,  arzu  və  s.  ifadə  edə  bilir.  Bu  
isə    əmr  cümlələrinin   məna  və    işlənmə        dairəsini  
genişləndirir.  Bu  cümlələrin  müxtəlif  mənaları      içərisində  
sözün  həqiqi  mənasında  əmr  ifadə  etmək  əsas  olduğundan  
və  bu  cəhət  daha   qabarıq  şəkildə  özünü  göstərdiyindən   
həmin  cümlələr  əmr  cümləsi  adı ilə   qeyd  edilir.  Məsələn,  
Firuzə, mənə bir az kağız ver. (C.Cabbarlı) Sən uşaqlarla get, 
bütün kişiləri buraya çağır. (C.Cabbarlı)  Bu  misallarda   qəti  

---