Microsoft Word sahib eliyev doc

Müasir  Azərbaycan  dili 
 
 
185 
(İ.Şıxlı) Bu igid kim ola bilərdi? (Əbülhəsən)  Güclülər, 
xoşbəxtlər  bu qədər amansız, bu qədər xudpəsənd 
olmamalıdırlar. (İ.Əfəndiyev)   
Dilimizdə olan bəzi sifətlər  (məs., kar, kor, qoca, cavan 
və s.) substantiv vəziyyətdə daha çox işləndiyi üçün bunlara 
mübtəda vəzifəsində də çox rast gəlmək olur. 
 Saylar 
sifət kimi mübtəda vəzifəsində  işlənmək üçün 
isimləşməlidir.  Bu cəhətdən sıra saylarında  əşyaviləşmə daha 
aydın hiss olunur.  Məsələn, Birinci ikincini heç vəchlə əlindən 
buraxa bilmədiyi kimi, ikinci  də  birincinin iztirablarına heç 
vəchlə soyuqqanlı baxa bilməz. (İ.Hüseynov)  
 
Əvəzliyin bütün növləri mübtəda vəzifəsində  işlənə 
bilir. Lakin bunun üçün işarə  və  təyini  əvəzliklər 
isimləşməlidir. Məsələn,  Mən heç bir zaman ağlamamışam.    
(İ.Əfəndiyev) Özü özünü qeyrətli müsəlmanlardan hesab edirdi. 
(N.Nərimanov)  O, dörd yaşında, dilsiz-ağızsız bir uşaq idi. 
(N.Nərimanov)  Heç kəs dava etməyib, cənab direktor, biz 
başqa iş üçün gəlmişik.(İ.Şıxlı) 
 Feli 
sifətlər də sifətlər kimi, mübtəda olmaq üçün 
isimləşməlidir. Məsələn,  Gələn  oğru da deyildi. (İ.Şıxlı)  
Deyilənlər  pis təsir edir, onlarda bizim imperiyaya qarşı 
etimadsızlığın və qəzəbin artmasına səbəb olur. (İ.Şıxlı)  
 
Məsdərlər isim xüsusiyyətinə malik olduğu üçün birbaş 
mübtəda vəzifəsində  işlənə bilir. Məsələn,  Nə biləydi ki, 
susmaq,  uşaqlıqdan başına gələnləri söyləməmək onun daxili 
inqilabına səbəb olacaq. (N.Nərimanov)  Ağlamaq lazım deyil, 
Mirzə, sən indiyədək heç kəsdən minnət götürməyibsən.         
(Ə.Haqverdiyev)  Yaşamaq yanmaqdır, yanasan gərək.          
(B.Vahabzadə) Sən bunlara qulaq asma, yaxşı çalmaq, 
oxumaq,  şeir yazmaq bir qabiliyyətdir. (İ.Əfəndiyev) Artıq 
danışmaq çox gec idi. (İ.Şıxlı)  
 
Bəzi zərflər də cümlədə mübtəda vəzifəsində  işlənə 
bilir. Məsələn, Oralar daşlıq idi. 
 
Gülarə  Abdullayeva 
 
 
186
Feli sifət və  məsdər tərkibləri də cümlədə mübtəda 
vəzifəsində çox işlənir. Məsələn,  Əyriyə  əl açıb, düzə gülən 
var,  bir çömçə tutana yüz bükülən var. (N.Həsənzadə) 
Camaatı buraya yığmaq lazımdır, vacib məsələ var. (İ.Şıxlı) 
Qoruğun keşikçilərinin sözünə baxmayanlar yerindəcə 
güllələnəcək. (İ.Şıxlı) Elə bil Əhmədin gözlərindəki mənanı 
oxumaq,  gülümsər  çöhrəsini çulğamış hüzn və  kədərin 
səbəbini öyrənmək çox çətin idi. (İ.Şıxlı)  Həsənağanın 
fabrikdən xaric edildiyi altı aydan artıq  deyildi.                   
(M.S.Ordubadi) 
 
II, III növ təyini söz birləşmələri də cümlədə mübtəda 
vəzifəsində çox işlənir:  Düz üç saat kənddə  atışma səsi 
kəsilmədi. (İ.Şıxlı)  Anasının fəryadı bu dəfə  Şamxala yaman 
təsir etdi. (İ.Şıxlı) Kürün suyu bulanmışdı. (İ.Şıxlı) 
 Bütün 
bunlardan 
əlavə, köməkçi nitq hissələri də canlı 
danışıq dilində deyil, qrammatika kitablarında əşyavi məzmun 
qazanaraq cümlədə mübtəda kimi işlənə bilir. Məsələn, Üçün, 
ötrü, görə yarımvurğulu qoşmalardır. 
İsə qarşılıq 
bağlayıcısıdır. Əfsus, dəhşət törəmə nidalardır. və s. 
 
Xəbər. Cüttərkibli cümlənin baş üzvlərindən biri də 
xəbərdir.  Xəbər mübtədaya aid iş, hal, hərəkət, hadisə  və 
hökmü bildirir.  Məsələn,  Ələddin saralmış kolların arasında  
arxası üstə  uzanmışdı. Qurmaq asandır, onu əldə saxlamaq 
lazımdır. (İ.Şıxlı) 
 
Xəbər cümlənin ən zəruri üzvüdür. Məhz xəbər vasitəsi 
ilə fikrimiz ya təsdiq, ya da inkar olunur. Hətta bir çox hallarda 
cümlədə mübtəda olmadıqda, xəbər vasitəsi ilə onu asanlıqla 
təsəvvür etmək olur. Lakin cümlənin  ən müstəqil üzvü 
mübtədadır, xəbər mübtədadan asılıdır. 
 Dilçilikdə çox zaman xəbərlə predikat qarışdırılır və 
eyniləşdirilir. Sadə, müxtəsər nəqli cümlələrdə bunlar uyğun 
gələ bilir. Məsələn,  Yağış    yağırdı.- cümləsində  yağış  həm 
mübtəda, həm də subyektdir, yağırdı  həm predikat, həm də 
xəbərdir. Lakin geniş cümlələrdə bu cür uyğunluq olmur. 

---

Müasir  Azərbaycan  dili 
 
 
187 
Məsələn,  Dünən kənddə    yağış  şiddətlə  yağırdı -cümləsində 
yağış  mübtəda, həm də subyekt, qalan bütün sözlər predikat 
olduğu halda, xəbər deyildir. Bu predikatın içərisində yağırdı-
xəbər,  dünən - zaman zərfliyi,  kənddə  -yer zərfliyi,  şiddətlə- 
tərz zərfliyidir. 
 
Xəbər bəzən fellə qarışdırılır və eyniləşdirilir. Çünki 
felin təsriflənən, yəni dəyişən formaları cümlədə yalnız xəbər 
vəzifəsində  işlənir. Buna baxmayaraq, xəbər dilimizdə olan 
bütün digər nitq hissələri və söz birləşmələri ilə də ifadə olunur 
və hal-hərəkət bildirməklə bərabər, hadisə, hökm də ifadə edir. 
Həmçinin fel morfoloji, xəbər sintaktik kateqoriyadır. Buna 
görə xəbərlə feli də eyniləşdirmək olmaz. 
Xəbər dilimizdə iki üsulla ifadə olunur:  
1. Xəbərin morfoloji üsulla ifadəsi;  
2. Xəbərin sintaktik üsulla ifadəsi. 
            Xəbərin morfoloji üsulla ifadəsi onun xəbərlik və  şəxs 
şəkilçiləri ilə formalaşması deməkdir. Məsələn,  Yaylaqda 
qaçaqlara çörək aparmışam.  Qızlar dəhşətlə çığırışıb kənara 
çəkildilər.(İ.Şıxlı) Məhəbbət  həyatın  ən gözəl anıdır.             
(Ə.Əhmədova)  
Xəbərin sintaktik üsulla ifadəsi onun xəbərlik və  şəxs 
şəkilçiləri olmadan formalaşması deməkdir. Bu cəhət  ən çox 
atalar sözləri və  məsəllərdə, xəbəri  var, yox sözləri ilə ifadə 
olunan cümlələrdə, xəbəri  əmr  şəklinin II şəxsin təki, qalan 
şəkillərdə III şəxsin təki ilə ifadə olunan cümlələrdə özünü 
göstərir. Məsələn,  Nəsə mühüm bir məsələ  var.  İndi qapıları 
kip bağlanmış vaqonların ağzında gəzişən tüfəngli 
keşikçilərdən başqa heç kəs yox idi. Məni öldür, ancaq evdən 
qovma. (İ.Şıxlı)  Qonaqları stola dəvət elə.  (Ə.Əhmədova)   
 Digər cümlə üzvləri kimi, xəbər də quruluşca sadə  və 
mürəkkəb olur. Sadə  xəbər bir leksik vahidlə, yəni sadə, 
düzəltmə  və mürəkkəb sözlərlə ifadə olunur. Məsələn,  O, 
yəhərin üstündən qanrılıb geri baxdı.  (İ.Şıxlı)  Oğlun Söhrab 
buradadır. (İ.Şıxlı) 
Gülarə  Abdullayeva 
 
 
188
Mürəkkəb xəbərlər II, III növ təyini söz birləşmələri 
(bəzən də I növlə), feli sifət, məsdər tərkibləri ilə ifadə olunur. 
Məsələn,   O indi quldurların məclisindədir..(N.Nərimanov) 
Yayın isti günləri idi.(N.Nərimanov) Onun əsas arzusu oğlunu 
sağlam görməkdir. .(N.Nərimanov)Pirə gedənlərdən biri də 
vaxtında müalicə etməyib göz ağrısından  əbədi kor olmuş 
atasını yedəkləyib aparan, digəri Sibirə gedən oğlanları üçün 
nəzir aparan, bir digəri isə  övladı olmayanlardır.                   
(N.Nərimanov)  
 
Xəbər nitq hissələri və söz birləşmələri ilə ifadəsinə 
görə 2 növə ayrılır: 1. İsmi xəbərlər, 2. Feli xəbərlər.  
 
İsmi xəbər. İsmi xəbər dedikdə isim, sifət, say, əvəzlik, 
feli sifət, məsdər, bəzi zərflər, köməkçi nitq hissələri, II, III növ 
təyini söz birləşmələri, feli sifət və  məsdər tərkibləri ilə ifadə 
olunan xəbər nəzərdə tutulur. 
Xəbər isimlərlə daha çox ifadə olunur. Hər cür quruluş 
və növ xüsusiyyətlərinə  malik olan isimlər cümlədə xəbər ola 
bilir. Təsirlik hal müstəsna olmaqla, bütün hallarda, hətta başqa 
cümlə üzvü ola bilməyən yiyəlik halda olan isimlər də cümlədə 
xəbər ola bilir. Məsələn,  Səhərki hadisədən sonra atını minib 
meşəyə gedən Cahandar ağa da sahildə idi.(İ.Şıxlı) Çünki adət 
belə idi: artıq qalan şeylər  pirindi. .(N.Nərimanov)  Balamın 
yeganə nicatı pirdədir. (N.Nərimanov) və s.  
 
Sifətlər mübtədadan fərqli olaraq, xəbər vəzifəsində 
işlənmək üçün isimləşməyə ehtiyac duyulmur. Məsələn,  Axı, 
Zərnigar da yazıq idi.  (İ.Şıxlı) Bilirsiniz, ağa, bu saat mənim 
oğlum məndən  ağıllıdır. Ağa, məsləhətiniz  çox gözəldir.        
(Ə.Haqverdiyev) və s. 
 Bütün 
məna və quruluş xüsusiyyətlərinə malik olan say-
lar cümlədə  xəbər ola bilir. Məsələn,  Keçər aylar, keçər illər, 
Yaz, ey Vaqif, ömür azdır. (S.Vurğun) Bu,hələ birinci idi. və s.  
Əvəzliyin bütün məna növləri cümlədə  xəbər ola bilir. 
Məsələn,    Mənim ağılsız, dilsiz olmağımın səbəbi  sizsiniz.                  
(N.Nərimanov)  Arvadların bir sirri də  budur. (N.Nərimanov) 

---