Microsoft Word Samaradorlikning ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati va tushunchasi

 
o’zining iqgisodiy 
barqarorligi va bozordagi raqobatchilikka bardosh berishini ta’minlaydi, ikkiichidan,
 
o’z imqdjini yaxshilaydi va hamkorlar bilan aloqalarini mustaxkamlaydi, 
uchinchidan,
 
xodimlarning iqtisodiy va ijtimoiy ahvolini yaxshilaydi. Demak, ishlab 
chiqarish samaradorligini oshirish yo’llarini qidirish, xarajat va natijalarni to’g’ri 
solishtirish, mulkchilik shakli, qaysi tarmoqqa tegishliligi, xududiy joylashishi va 
faoliyat turidan qatьiy nazar, har bir korxona uchun muhim vazifa hisoblanadi.
1.2. Korxonada ishlab chiqarish samaradorligining mezoni va 
ko’rsatkichlari
 
Ishlab chiqarish samaradorligini oshirish — korxona rahbariyatining doimiy 
vazifasidir. Bu vazifani yechish amaliyotda kuyidagi omillar bilan bog’liq bo’ladi: 
•
bozor talablariga javob beruvchi yuqori sifatli mahsulot ishlab chiqarishda 
eng kam xarajatlar bilan ishlab chiqarishning maksimal hajmini ta’minlovchi, 
optimal ishlab chiqarish jarayonini tanlash;

---

7 
•
iste’molchilar talabini qondirishga yo’naltirilgan mahsulotni sotish va yuqori 
daromad (foyda) olish;
•
aylanma vositalarni tejash imkoniyatini yaratuvchi optimal ishlab chiqarish 
zahiralarini yaratish.
Xo’jalik samaradorligani oshirish omillarining yuqorida sanab o’tilgan har biri, 
faoliyat yuritishning turli shakl va ko’rinishlari yordamida, ishlab chiqarish 
samaradorligi asosida yotuvchi xarajatlar va resurslarning o’zaro aloqasini inobatga 
olgan holda amalga oshiriladi (1-jadval).
Ishlab chiirishning iqtisodiy samaradorligi murakkab kategoriyadir. Unda 
ishlab chiqarish natijalariga hamda xarajatlariga ta’sir ko’rsatuvchi omillar 
mujassamlangandir. Unda ishlab chiqarish natijalarining o’sishi, mahsulot sifatining 
yaxshilanishi hamda mahsulot assortimenti tuzilishining ijtimoiy ehtiyojlar 
tuzilishiga to’g’ri kelishida o’zining aksini topadi.
1-jadval.
―FDMǁ OAJ da mahsulot ishlab chiqarish va uni sotishdagi xarajatlar va 
resurlarning o’zaro aloqasi (―FDMǁ ma’lumotlari asosida)
Moddiy va buyumlashgan
PUL shaklida
Resursar
Xarajatlar
Resurslar
Xarajatlar
Ishchi kuchi soni
Mehnat (sifat 
va miqdor)
Mehnat 
haqi fondi
To’langan 
oylik 
miqdori, 
jumladan, mukofot 
va qo’shimchalar
Bino, 
inshoot, 
mashina va uskunalar
(mehnat qurollari)
Mehnat
kurollarining 
eskirish
Asosiy 
kapital
Amortizatsiya 
ajratmalari
Mehnat 
predmetlari
Iste’mol, 
talab, materiallar, 
yoqilgi, energiya 
va hokazo
Aylanma
kapital
Sarflangan 
xom 
ashyo, 
material 
va 
hokazolar qiymati

---

8 
Tayyor mahsulot
Dizayn, 
reklama, 
qadoqlash, 
tovar 
yo’qotishlar
Muomala
fondlar
Qo’shimcha 
xarajatlar (qiymat)
Pul 
mablag’lari
Kredit 
uchun 
fond
Ijtimoiy ishlab chiqarish samaradorligi o’sishining tarkibiy qismlari 
kuyidagilardan iborat:
•
mahsulot sifati va tarkibining yaxshilanishi;
•
jonli mexnat unumdorlignning o’sishi;
•
material sarfining kamayishi;
•
fond samarasining oshishi.
Mezon masalasi iktisodiy samaradorlik nazariyasining eng muhim sohasi 
hisoblanadi. Falsafiy ma’noda mezon-bu, asosiy o’lchov, muhim farqli belgi, asosiy 
nuktai nazardir. SHular asosidagina u yoki bu sohadagi bizning bilimlarimizning 
ob’ektiv haqiqatligini, to’g’riligini va ishonchliligini aniqlash, hakiqatni 
anglashmovchiliklardan farq kilish mumkin.
Ishlab chiqarishning asosiy maqsadiga erishish uchun barcha resurslardan 
oqilona foydalanish, tayyorlanadigan mahsulotning har bir birligiga sarflanadigan 
xarajatlarni kamaytirish kerak. Demak, samarani o’lchaganda mezon sifatida jami 
ijtimoiy mehnatni tejash, uning unumdorligini oshirish qabul etiladi.
Ishlab chiqarishning umumiy (mutlaq) samaradorligi deganda, xarajatlar va 
resurslarning ayrim turlari bilan solishtirilgan yoki taqqoslangan iqtisodiy 
samaraning umumiy miqtsori tushuniladi.
Ishlab chiqarishning umumiy samaradorligi xarajatlar va resurslarning ayrim 
turlaridan foydalanish darajasini aniqlash va baholash uchun ko’llaniladi va 
umuman, xalk xo’jaligi bo’iicha, tarmokdar, korxonalar, kapital qurilish ob’ektlari 
bo’yicha hisoblab chiqiladi. Bunday samaradorlikni anikdash xarajatlar va resurslar 
samaradorligi darajasini, samaradorlikning asosiy yig’imlarini aks etgiruvchi 

---

9 
differentsiyalangan ko’rsatkichlarni hisoblab chiqishga asoslanadn. Bunday 
ko’rsatkichlarga ishlab chiqarishning yoki unda tayyorlanadigan mahsulotning 
mehnat sig’imi, material sig’imi, fond sig’imi, kapital sig’imi kiradi.
Ishlab chiqarish samaradorligini baholash, korxonada foydalaniladigan resurs 
turlari bo’yicha amalga oshirilishi va miqtsor jihatidan o’lchanishi mumkin. 
Masalan, ishchi kuchidan foydalanish samaradorligini mehnat unumdorligi va 
mahsulotning mehnat sig’imi ko’rsatkichlari yordamida quyidagi formula asosida 
baholash mumkin: