Microsoft Word seyid c?F?R pis?V?RI. doc

 
26 
Ə
sasən  3  Şəhrivər  1941-ci  il  hadisəsi  Azərbaycan  xalqına 
böyük təkan verdiyinə görə hər kəs ondan istifadə etmək fikrinə 
düşmüşdü. Tək azadxahlıq deyil, mürtəcelər də dala qalmamaq 
üçün  üzvlərinə  azadxahlıq  maskası  çəkib,  ortalığa  çıxıb,  işə 
girmişdilər.  Hətta  bunların  içərisində  faşist  əqidəli  adamlar  da 
az  deyildi.  Məxsusən  faşist  ünsürləri  özlərinin  cinayətlərinə 
pərdə  çəkmək  məqsədi  ilə  daha  artıq  fəaliyyət  göstərirdilər. 
Hacı xan Çələbi, Məmməd Əli xan Nurazər, (Daruğa), Əxbarı 
və  qeyrilərinin  təşkil  etdikləri  Hizbi-Tudei  Azərbaycan  bu 
məqsədlə  qurulmuş  bir  təşkilat  idi.  Vaxtında  bütün  siyasi 
dəstələrə  əl  tapmağa  çalışan  Fəhimi  bu  təşkilat  ilə  də 
Azərbaycan  Zəhmətkeşləri  kimi  rəftar  edib,  onu  özünün 
siyasətini icra etmək üçün alət qərar verməyə müvəffəq olmuş 
və  istifadə  etdikdən  sonra  qaba  bir  şəkildə  dağıtmışdır.  Bunu 
qeyd etmək lazımdır ki, Əxbari və Hacı xan Çələbi almanların 
ciddi  tərəfdarlarından  olduqlarına  görə  Hizbi-  Tudeyi-
Azərbaycan pərdəli bir faşist müəssisəsi halına salmaq fikrində 
idilər.  Mərhum  Məmməd  Əli  Daruğa  ngilis  konsulxanasına 
mənsub adamlardan olduğuna görə başqa mərmuz (şübhəli) bir 
məqsəd  təqib  edirdi.  Bunların  arasında  Kaviyan  kimi  qeyri-
faşist ünsürlər var idi sə, onlar təşkilatı təmizləyib, düzgün yola 
sala  bilmirdilər.  Nəhayət  mərkəzi  hökumət  Azərbaycanı 
tamamilə  sakit  halda  saxlamaq  üçün  zahirdə  azadxah,  batində 
faşist  təşkilatını  orada  görə  bilmədi.  Əsasən  Tehran  hökuməti 
Azərbaycanda  təşkilat  yaranmasına  imkan  vermək  istəmirdi. 
Ona  belə  gəlirdi  ki,  yalançıların  əqidəsindən  asılı  olmayaraq, 
xalq  kütlələrinin  təşkilata  toplanmağı  xətərlidir,  xalq  bir  yerə 
yığışdıqda tez ya gec həqiqət aşkara çıxıb və cəmiyyət arasında 
xalqın  qeydinə  qalan  adamlar  tapıla  bilər.  Bu  səbəbə  görə 
özlərinin  göstərişi  Fəhimi  özünün  təşkil  verdiyi  Hizbi-Tudeyi-
Azərbaycan cəmiyyətini daha davam etməyə qoymadı. 
 
rani-Bidar 
 
347 
baxmayaraq  bir  neçə  saatın  ərzində  10  nəfərdən  ibarət  olan 
kabinə üzvlərini təyin edib, məclisə gətirdim. Məclis vəzirlərin 
heç  birinə  etiraz  etmədi.  O  günlərdə  vəzir  sözü  xalq  üçün  o 
qədər  təzə  idi  ki,  onu  təəccüb  ilə  ağızlarına  gətirirdilər.  Lakin 
bu təzəlik çox tez fəramuş olub xalq onu həqiqət olaraq qəbul 
etdi. Hökumət təşkilindən daha əhəmiyyətli dövlətin bərnaməsi 
idi. 
randa  məmulən  (ümumiyyətlə)  bərnamələri  fəqət 
zahirsazlıq  və  təbliğat  məqsədilə  küllüyat  üzərində  yazarlar. 
Ona  görə  burada  heç  bir  dövlətin  öz  bərnaməsini  həyata 
keçirdiyi  görünməmişdir.  Həqiqətdə  dövlətlər  yazıb,  məclisə 
verdikləri bərnamələri özləridə iş cərəyanında nəzərə almazlar. 
Onların fikrincə bərnamə bir iş, hökumət və məmləkətdarlıq isə 
ayrı  bir  işdir.  Bu  cəhətdən  onların  gördükləri  iş  məqsədsiz, 
hədəfsiz  olaraq  günün  qabağa  gətirdiyi  hadisələrin  çərçivəsinə 
məhdud  olub  qalar.  Ondan  məmləkətin  gələcəyi  üçün  heç  bir 
fayda  hasil  olmaz.  Biz  təbiidir  ki,  bu  adəti  müraat  edə 
bilməzdik.  Bizim  bərnaməmiz  xalqın  ehtiyacı  üzərində 
qurulduğuna görə millətin gələcəyini və ölkənin səadətini təmin 
etmək üçün vasitə olmalı idi. 
Bu  iş  nə  qədər  müşkül  olsa  da  bizim  üçün  qeyri-mümkün  
deyildir.  Çünki,  xalqımızın  ehtiyac  və  arzularını  çox  gözəl 
təşxis  vermiş  adamlar  idik.  ran  azadixahlarının  sənələrdən 
bəriicra  etmək  arzusunda  olan  islahat  şüarları  bizi  həmişə 
düzüb,  müzakirə  etdiyimiz  məsələlərdən  idi.  Bundan  əlavə 
Milli  Hökumət  ölkədə  böyük  bir  nehzət  yaradan  ciddi  bir 
firqənin  təşkil  tapdığı  üçün  o  firqənin  məramnaməsini  və 
gündəlik  şüarlarını  unuda  bilməzdi.  Biz  iki  ay  yarımlıq  şədid  
mübarizədə  xalqımızı  təşkil  etmək  onların  irticaı  quruluşun 
ə
leyhinə qaldırmaq üçün müəyyən vədlərdə vermişdik hökumət 
ə
limizə  düşdükdə  o  vədlərin  hamısına  əməl  etməyə  məcbur 
idik.  Əgər  bunun  xilafına  rəftar  etmiş  olsaydıq.  Xalq  bizə 
etimad  etməzdi.  Bir  də  biz  yeni  bir  rejim  vücuda  gətirməyə 
başlamışdıq.  Bu  rejimi  küllü  sözlər  və  müşəşə  (çeşidli) 
cümlələr üstündə deyil, əməli tədbirlər, aydın və açıq nəqşə və 

---

 
346 
11. Maarif vəziri). 
5.  Məsul  vəzirləri  baş  vəzir  təyin  edir.  Lakin  onun  təsdiqi 
Məclisi Millinin vəzifələrindəndir. 
6.  Heyəti  dövlət  müştərək  bir  surətdə  Məclisi  Milli 
qabağında məsul olduğu kimi vəzirlərin tək-təkidə məsuldurlar. 
7.  Məclis  heyəti  dövlətdən  və  tək-tək  vəzirlərdən  sual  və 
istizah edə bilər. Və bu halda, dövlət və vəzirlər cavab verməyə 
məcburdurlar. 
8. Əgər dövlətin təqdim etdiyi layihələrdən biri rədd olunursa 
vəzir onu islah edib, təzədən məclisə təqdim edə bilər.  
9.  Rəisi  dövlət  vəzirləri  müərriflik  etdikdən  sonra  dövlətin 
proqramını  məclisə  təqdim  edir.  Məclis  onun  islah  və  ya  rədd 
edilməsində muxtardır. 
10.Hər il dey ayının əvvəlinə qədər dövlət ölkənin büdcəsini 
Məclisi  Milliyə  təqdim  etməli  və  məclis  Isfəndin  ayının 
ə
vvəlinədək onu təsdiq etməlidir. 
11.  Məclisi  Milli  müvəzzəfdir  Azərbaycan  dövlət  aidatının 
yüzdə  75-ini  Azərbaycanın  öz  daxili  məsarifinə  ixtisas  verib, 
yüzdə  25-ini  dövlət  mərkəzi  məsarifindən  ötrü  Tehrana 
göndərməyə icazə versin. 
12.  Azərbaycanın  dəxli  və  xərci  (gəlir  və  çıxarı) 
Azərbaycanda  təmərküz  toplanmalı,  fəqət  mərkəzi  dövlətə 
təxsis olunan qismətlər isə Tehrana göndərilməlidir.  
 
Milli Hökumətin quruluşu 
Milli Hökumət 21 Azər də Milli Məclisin qərarı üzrə birinci 
cələsəsi  təşkil  tapdı.  Azərbaycanda  sabiqəsi  olmayan  bu  ağır 
vəzifəni  yəni  hökumət  təşkilini  məclis  mənə  mühəvvəl 
etmişdir. 
ş
çilərimizin 
təcrübəsizliyinə, 
kadr 
azlığına 
 
27 
Azərbaycanda  ngiltərə  imperialistlərinin  ajanları  (polisləri) 
ilə  həmkarlıq  edən  Alman  nökərləri  faşist  ünsürləri  Hizbi- 
Tudei-Azərbaycan,  Azərbaycan  zəhmətkeşləri  və  Azərbaycan 
Cəmiyyəti  pozulduğu  gündə  ( rani-Bidar)  adı  ilə  bir  təşkilat 
vasitəsilə  meydana  çıxdılar.    “Fəryad”  ruznaməsi  bu  Hizbin 
naşiri-əfkarı olaraq çox hərarətlə yazılıb, intişara başladı. Onun 
görkəmli  üzvlərindən  Hüseynqulu  Katibini  göstərmək  olar. 
rani-Bidar  ngiltərə  və  Alman  mənbələrindən  aldığı  kömək 
ə
sərində  və  sair  şəhərlərdə  olan  faşist  və  yarım  faşist 
təşkilatlarla  rabitələri  var  idi.  Katibi  bazarda  Alman  və  ngilis 
dəllallığı ilə məşğul olan tacirlərin hər ikisi tərəfindən müfəssəl 
(mükəmməl)  surətdə  himayət  olunurdu.  Məsələn,  Heydərzadə 
ilə  Nemsəçilər  və  başqaları  ona  bir  göz  ilə  baxıb,  zahirdə 
ruznaməyə  kömək  ya  vəkalət  işi  rücu  (müraciət)  etmək, 
həqiqətdə  isə  demokratik  dövlətlər,  məxsusən  Şuralar 
ttifaqının  əleyhinə  təbliğat  aparmaq  üçün  onu  mücəhhəs 
(amadə) etməyə çalışırdılar. 
Bu  təşkilat  roşənfikir,  cavanlar  və  sərvətməndlər  içərisində 
dərin  rişə  salmağa  başlamışdı.  Müharibənin  sürəti  almanların 
bərqasa bir sürətdə Şərqə doğru  gəlmələri onları təşviq edərək 
özlərini  çox  tez  bir  sürətdə  tanıtmağa  vadar  etdi.  Ona  görə 
tamam  randa  faşist  təşkilatları  pozulub,  faşist  ünsürləri  toqif 
edildi ki, bu təşkilatın başçıları da geri çəkildi. Beləliklə  rani-
Bidar  ranı  iğfal  edib,  Alman  və  ngilis  Cahangirlərinin 
qucağına  atmağa  müvəffəq  olmadan  pozulub  ortadan  getdi. 
Katibi  yaxalandıqdan  sonra  “Fəryad”  ruznaməsi  tətil  olundu 
(bağlandI). 
 
Zidd-Faşist Cəmiyyəti 
Ziddi-Faşist  Cəmiyyəti  mühüt  və  zamanın  icabı  (qəbul 
etdiyi)  üzrə  meydana  çıxan  bir  təşkilat  idi.  ranın  iri 
şə
hərlərində  müvəffəqiyyət  qazana  bilməyən  bu  təşkilat 

---