Microsoft Word seyid c?F?R pis?V?RI. doc

 
24 
demokratik ehsasatı bu təşkilatların hər ikisində nəzəri cəlb edə 
bilirdi.  Azərbaycan  Cəmiyyəti  demək  olar  ki,  tək  Təbrizdə 
yaşayan  ortabab  adamlara  dayanırdı.  Zəhmətkeşlər  Təşkilatına 
geniş  xalq  kütlələri  ilə  bərabər,  əksəri  aşağı  təbəqədən  olan 
mühacirlər  toplanmışdılar.  Mühacirlər  Rzaxan  dövründə  daha 
artıq fişar gördüklərindən, azadlıq yolunda daha ciddi qədəmlər 
götürərək,  daha  qəti  tədbirlər  görmək  tərəfdarları  idilər.  Ona 
görə  zəhmətkeş  kütlə  onların  şüarlarını  daha  çox  qəbul  edib, 
onların  dalınca  getməyə  daha  artıq  rəğbət  göstərirdilər. 
Azərbaycan  Cəmiyyəti  keçmiş  firqələrin  adab  və  rüsumu  üzrə 
mülayim  hərəkət  edib,  Hizbi-Tudə  təşkilatı  kimi  ümumi 
cümlələr  təkrar  edilmiş,  həmişəki  sözlərdən  kənara  çıxa 
bilmirdi.  Onun  yeganə  silahı  “Azərbaycan”  ruznaməsi  idi. 
Zəhmətkeşlər 
Təşkilatı 
və 
Azərbaycan 
Cəmiyyətinin 
Sazimanlarının  pozulması  və  Hizbi-Tudənin  birinci  dövrdə 
müvəffəqiyyət  qazana  bilməməsinin  səbəblərindən  birisi  də 
ranın  beynəlxalq  vəziyyəti  idi.  O  günlərdə  alman  faşistlərinin 
ə
n  qüdrətli  günləri  idi.  Qızıl  Orduya  kömək  yetirmək  bütün 
demokratik millətlərin ciddi və qəti vəzifəsi hesab olunurdu. Bu 
köməyi  yetirmək  üçün  ran  və  Azərbaycan  yollarının  böyük 
ə
həmiyyəti  olduğunu  bilməyən  yox  idi.  Bunların  əhəmiyyətini 
təmin  etmək  və  ümumiyyətlə  ran  xalqını  faşist  təmayülündən 
qurtarmaq  üçün  Sovet  ttifaqı  və  ngiltərə  dövləti  ilə  ran 
arasında bir üçlük müahidəsi (müqaviləsi) əmələ  gəlmiş və bu 
vasitə  ilə  ran  müttəfiqlər  sırasına  daxil  olmuşdı.  Bu  ranın 
gələcəyi  üçün  aqilanə  bir  iş,  daha  doğrusu,  gözlənilməyən 
müfid  (faydalı)  bir  təsadüf  idi.  O  vaxt  əgər  randa  qüdrətli  bir 
demokratik  firqə  olsaydı,  bu  təsadüfdən  böyük  istifadələr  edə 
bilərdi.  Mütəəssifanə  meydanda  belə  bir  təşkilat  olmadığına 
görə Rza xanın dəstpərvərdələrindən (tərbiyə olmuş) ibarət olan 
mürtəce  dövlət  məmurları  qabağa  düşüb  ondan  xalqınazadlığı 
ə
leyhinə  istifadə  etməyə  müvəffəq  oldular.  Bu  istifadələrdən 
birisi  də  demokratik  təşkilatlar  fişar  altına  alınıb  və  çoxlarının 
pozulması idi. Azərbaycan Zəhmətkeşlər Təşkilati Azərbaycan 
 
349 
4- Yerlərdə sağlam azadlıqsevər adamlardan rayon və qəsəbə 
başçıları  seçib,  onların  vasitəsi  ilə  keçmiş  zalimcəsinə 
hərəkətlər  və  xalqı  təhqir  edici  əməllərin  qarşısını  alıb,  bütün 
ölkədə təhlükəsizlik və asayişi təmin etmək. 
5-  Jandarm  və  polis  idarələrini  xain  və  xalqı  əzib  fəlakətə 
sövq edən şəxslərin əlindən çıxarıb, azadlıqsevər və vətənsevər 
şə
xslərə  tapşırmaq  və  onların  işlərini  xalqın  arzu  və 
ehtiyaclarına mütənasib bir hala salmaq. 
6-  Vergi  qanunlarını  nəzərdən  keçirmək  və  maliyyə 
idarəsinin  gəlir  və  xərclərini  təftiş  etdikdən  sonra,  çox  tez  bir 
surətdə  milli  büdcə  layihəsini  Milli  Məclisə  təqdim  etmək. 
Ümumiyyətlə  mali  siyasətin  gəlir  və  xərclərin  əsasını 
məmləkətin inkişaf və təkamülü üzərində qurmaq. 
7- Muxtariyyətimizi, Milli Məclisimizi və Milli Dövlətimizi 
qurmaq  və  onun  gələcəyini  təmin  etmək  üçün  kəndlərdə  və 
şə
hərlərdə  yaranmış  fədai  dəstələrini  bir  mərkəz  ətrafında 
mərkəzləşdirmək,  milli  xalq  qoşunu  yaratmaq  və  bu  qoşunun 
silah  və  tənzimatını  müasir  hala  salmaq  məqsədi  ilə  ciddi 
tədbirlər görmək. 
8-  Mədəniyyət  və  maarif  sahəsində  dövlətimizin  qabağında 
iki  böyük  məsələ  durur.  Birincisi  öz  milli  dilimizi  bütün 
məktəblərdə  rəsmi  olaraq  qəbul  və  icra  etmək,  ikincisi  isə 
ümumiyyətlə  savadsızlığa  qarşı  mübarizə  aparmaq,  pulsuz  və 
icbari  təhsili  milli  yoluna  qoymaq.  Bunların  hamısından  çox, 
Milli  Hökumətimizin  ali  təhsil  məsələsinə  əhəmiyyət  verib, 
milli universitet əsasını qurmağa çalışmalıdır. 
9-  Ticarət  və  iqtisad  sahəsində  Milli  Hökumətimiz  birinci 
növbədə milli sənayeimizə əhəmiyyət verib, mövcud zavodları 
düzgün  yoluna  qoyacaq.  kinci  növbədə  də  yeni  zavodlar 
açmaqla,  məmləkətin  sənayeinə  olan  ehtiyaclarını  təmin 
edəcəkdir.  Ticarət  sahəsində  dövlətimiz  Azərbaycanın  ticarət 

---

 
348 
proqram  üzərində  qurmaq  mümkün  ola  bilərdi.  Bunlar  və 
burada  qeyd  olunan  çoxlu  səbəblərə  görə  mən  dövlət 
bərnaməsini  çox  sadə  və  çox  aydın  bir  surətdə  yazıb,  Məclisi 
Milliyə təqdim etdim. 
Məclis  nümayəndələri  üçün  o  gün  bir  dövlət  rəisi  kimi 
təqdim  etdiyim  proqramın  heç  də  təzəliyi  yox  idi.  Çünki, 
onların  sənərələrdən  bəri  təqib  etdikləri  arzu  və  fikirlər 
meydana  qoyulmuşdu.  Bu  səbəbdən  onu  çox  diqqət  ilə  eşidib, 
şə
did həvəs və şövq ilə qəbul etdilər. Bərnaməni eynən burada 
dərc edirik. 
 
Azərbaycan Milli Hökumətinin proqramı 
 “Azərbaycan  Milli  Nazirlər  Kabineti,  Azərbaycan  xalqının 
illər  boyu  arzu  etdiyi  milli  muxtariyyətini  vücuda  gətirmək  və 
bu  vasitə  ilə  Azərbaycan  xalqının  milli  ehtiyaclarını  həll  edib 
onu  inkişaf  və  təkamülə  sövq  etmək  üçün  aşağıdakı  vəzifələri 
özünün yaxın hədəfi və proqramı təyin edir.  
1- Milli muxtariyyətimizi dünyaya tanıtmaq, onun davam və 
bəqasını təmin etmək üçün ciddi tədbirlər görüb, səlahiyyətdar 
məqamat  ilə  müzakirəyə  girişmək,  ranın  istiqlal  və  ərzi 
bütövlüyünə  xələl  gətirmədən  milli  dövlətimizi  demokratik 
ə
saslar üzrə qurmaq və  bu  yolda qabağa çıxa bilən çətinlikləri 
aradan qaldırmaq.  
2-  Milli  muxtariyyətimizi  möhkəm  əsaslar  üzrə  qurub, 
onuxalqa yaxınlaşdırmaq məqsədi ilə çox tez bir surətdə vilayət 
ə
ncümənlərinin  seçkilərinə  başlamaq  və  yerli  idarələrin 
nəzarətini onların ixtiyarına vermək. 
3-  Şəhərlərimizin  abadlığı  üçün  yubadılmadan  şəhər 
ə
ncümənlərini,  demokratik  əsaslar  üzrə  seçib,  onların  işlərini 
düzgün bir surətdə cərəyana salmaq. 
 
25 
Cəmiyyəti,  Azərbaycan  namı  ilə  izharivücud  (zühur)  etdikləri 
üçün  başqa  Sazimanlardan  daha  şədid  (möhkəm)  sürətdə 
irticanın  həmləsinə  məruz  olub  meydandan  həmişəlik  olaraq 
çıxarılmağa məhkum edildilər. 
Bu  təşkilatlar  Hizbi-Tudə  təşkilatı  kimi  bizim  milli 
nehzətimizin  pionerləri  adlanmağa  layiq  sazimanlardadır. 
Çünki  bu  sazimanlar  özləri  ortadan  getdikləri  halda,  bir  iddə 
(qrup) əşxasin gözlərini  açıb onları ictimai və siyasi məsələlər 
ilə  məşğul  olmağa  cəlb  etdi.  Azərbaycan  Cəmiyyəti 
Azərbaycan  ruznaməsinin  yarı  Azərbaycan,  yarı  fars  dilində 
nəşr  etdiyinə  görə  onun  milli  xidmətin  xüsusi  qeyd  etmək 
lazımdır. Azərbaycan Cəmiyyəti milli təəssübdə Hizbi-Tudədən 
və Zəhmətkeşlər təşkilatından çox irəli gəlmiş bir sazman hesab 
olunmalıdır.  Hətta  Təbriz  xiyabanlarının  adlarını  dəyişdirib, 
Səttarxan  və  sair  Azərbaycan  milli  qəhrəmanlarının  adı  ilə 
adlandırmaq, fəqət bu təşkilatın səi ilə ancam tapmışdır. Lakin 
bunların hamısı çox kiçik və çox əhəmiyyətsiz işlərdəndir. Xalq 
isə böyük islahat, dərin dəyişiklik tərəfdarı olduğundan bu kimi 
işlər  onu  qane  etmirdi.  Bu  sazimanların  tezbazar  olmalarının 
başlıca səbəbi də bundan ibarətdir. 
O  vaxt  söz  xalqı  qane  etmir,  iş  isə  qabağa  getmədiyi  üçün 
xalq ilə cəmiyyət arasında möhkəm rabitə vücuda gələ bilmirdi. 
Bir də xalq başçılarından tələb etdiyi bilik və bacarığı onlarda 
görə  bilmirdi.  Məşrutə  nehzətində  Səttarxana  qüvvət  verən 
onun  şücaəti,  və  istiqaməti  qiyamda  Şeyx  Məhəmməd 
Xiyabanini  irəli  çəkən  onun  biliyi,  nitqi  və  düşüncəsi  idi. 
Azərbaycan  Cəmiyyəti  və  Zəhmətkeşlər  təşkilatında  belə 
adamlar  gözə  çarpmadığından  onların  dalınca  gedənlər  tez  bir 
zamanda yorulub geri çəkilməyə məcbur oldular. 
 
Hizbi-Tudeyi-Azərbaycan faşist 

---