Microsoft Word son dialektik corafiya docx

  Ağazeynal A. Qurbanzadə 
 
204 
 
 
sursları 270 mlrd. ton həcmindədir. Geoloji təhlillərə əsasən yer kürəsində də-
mir filizin potensiaı ehtiyatı 600 mlrd.ton proqnozlaşdırılmışdır. Dünyanın 
yeddi ölkəsində dəmir filiz yataqlarının potensialı yüksəkdir. 
Dünyanın faydalı qazıntılarının xəritəsində inkişaf etmiş  sənaye ölkərinin 
təsnifatında ən çox iqtisadi effektə malik olan mineral resurs ehtiyatları Avs-
traliya = uran, dəmir, manqan; CAR = manqan, xromit, platin, qazıl, almaz, 
uran; Kanada = uran, qurğuşun, sink, kobalt, qızıl, kalium duzları; ABŞ = mis, 
molibden, fosfat xammalı və s. 
Qeyri-yanacaq mənşəli mineral resurs kompleksinin təqribi hesablamalara 
əsasən 50%-i, neft-qaz resurslarının 60-50%-ə  qədəri inkişaf etməkdə olan 
ölkərinin coğrafi məkanlarında cəmləşmişdir. Ümumi konteksdə isə yuxarıda 
göstərilən resurslarının emalı sahələrinin 20%-i inkişaf etməkdə olan ölkələri-
nin payına düşür. Faktiki olaraq dünya çərçivəsində fosfat xammal ehtiyatının 
85%-i, qalayın-87%-i, kobaltın-87%-i, o cümlədən mis, qurğuşun, nikel və s. 
sənaye əhəmiyyətli filiz yataqlarının yarıdan çoxu həmin qrup ölkələrinin po-
tensial resurslarının tərkibini təşkil edir. Dünya neft ehtiyatının 60%-dən çoxu 
İran körfəzi ölkələrinin payına düşür. 
Dünyanın iqtisadi inkişaf tempini idarə edən sənaye ölkələri qeyri-yanacaq 
mineral resurs xammalının cəmi 35%-ni istehsal edir. Lakin qeyri-yanacaq 
xammalın istehlakı isə 64%-ə bərabərdir. Bu səbəbdən də ölkələr arasında di-
ferensiallaşma xarakterikdir. Avropa İttifaqı ölkələri öz tələbatlarını 65%-ə qə-
dərini ödəmək qabiliyyətinə malik olmasına dair mənbələr mövcuddur. Avro-
pa ölkələrində, eləcə də ABŞ-da neft-qaz ilə təmin olunması səviyyəsi çox da 
yüksək deyildir. Yaponiyada   təbii resurs imkanları məhduddur. 
Elmi mənbələrinin təhlilləri göstərir ki, ölkə daxili miqyasında ərazi-isteh-
sal kompleksinin yaradılması və idarəedilməsi məqsədilə ölkənin təbii resurs 
potensialına malik olub-olmamasından bir o qədər asılı deyildir. Problem on-
dan ibarətdir ki, hər bir ölkənin iqtisadi-sosial təminatında təbii resurslarının 
kəmiyyət və keyfiyyət reallıqları çərçivəsində ərazi-istehal kompleksinin təş-
kilinin dayanıqlığı ilə üzlaşmasından ibarət olmasıdır. 
Qlobal iqtisadi əlaqələr sistemində mineral resurs xammalları potensial öl-
kələrarası ticarətin formalaşması  və dinamik inkişafında strateji mahiyyətə 
malikdir. Ölkələrarası  təbii resurs ixracının xüsusi çəkisi təqribən il ərazində 
20-22% arasında dəyişilir. Beynəlxalq ticarət təşkilatlarının məlumatına  əsa-
sən ümumi təbii resurs ixracının tərkibində 55%-i nisbətində karbohidrogen 
xammal məhsulları təşkil edir. 
Elmi-texniki potensialı zəif olan ölkələr qrupunda  əsasən xammal resursla-
rını ixrac etmək yolu ilə iqtisadi - sosial inkişafı təmin etməklə formalaşırlar. 

---

Dialektik coğrafiya
 
 
 
205
 
 
Sənaye potensialına malik olmayan ölkələrinin ÜDM-nun başlıça gəlir mənbə-
yi ixracyönümlü resurslarının hesabına yaradılır (Marvitaniya-73% dəmir fili-
zinin, Zair-75% misin, Qvineya-73% boksitin ixracı hesabına və s.). 
Elmtutumlu və kapitaltutumlu istehsal sahələrinə uyğunlaşmağa cəhd göstə-
rən inkişaf etməkdə olan ölkələr artıq daxili resurs imkanlarının hesabına əra-
zi-istehal komplekslərinin yaradılması siyasətini həyata keçirirlər. Bu reallıqla 
əlaqədar olaraq TMK-lar artıq inkişaf etməkdə olan ölkələrdəki axtarış-kəş-
fiyyat geoloji işlərinə qoyulan sərmayələri idən-ilə azaltmaqdadır. 
 
 
Geosiyasi xəritənin funksional  strategiyası 
 
Yer kürəsinin ümumi sahəsi 510 mln. km
2
, bunun 362 mln. km
2
 (71%-i) oke-
an, 148 mln.km
2
 materik ərazilərindən ibarətdir.  Şimal yarımkürəsində okean 
suları ümumi ərazinin 60.6%-ni, materik sahə isə 39.4% təşkil edir. Cənub 
yarımkürəsində okean suları-81%, materik isə 19%-ə bərabərdir. Şimal yarım-
kürəsində materikin sahəsi cənub yarımkürəsinə nisbətən 10.4 % artıqdır. 
Dünya ölkələrinin şimal-cənub, qərb-şərq coğrafi məkanlarının siyasi xəri-
təsində siyasi və iqtisadi inkişafının səviyyəsinə uyğun ölkələr və ərazi inzibati 
təsnifatlarına bölünür. Beynəlxalq səviyyədə tanınmış 193 müstəqil dövlətlər 
mövcuddur. Birləşmiş Millətlər Təşkilatı (BMT) tərəfindən müstəqil 192 
dövlətı üzv kimi tanımışdır. Yalnız Vatikan şəhər - dövləti BMT-nın üzvi de-
yildir. Geosiyasi dialektik inkişafının xəritəsinin şimal yarımkürəsində dünya 
ölkələrinin 79.2 %-i, cənub yarımkürəsində isə 20.8%-i cəmləşmişdir. Dünya 
ölkələrinin 80.3%-i şərq və 19.7%-i isə qərb coğrafi məkanında yerləşmişdir. 
Dayanıqlı iqtisadi inkişaf səviyyəsinin strateji xəritəsinin dialektikasının  əsa-
sını təşkil edən ölkərinin iqtisadi inkişafının təsnifatında Qərbi Avropa ölkələri 
(Almaniya, Fransa, B.Britaniya və s.) mütləq üstünlüyə malikdir. Dayanıqlı 
iqtisadi inkişfının xəritəsində dünya ölkələri üzrə (37 ölkə) 73%-i Avropada, 
16.2%-i Asiya və hər ikisi 5.4%-ni təşkil edən Şimali Amerika və Avstraliya 
coğrafi məkanlarında yerləşmişdir. 
Müasir iqtisadi və sosial xəritəsinin dialektikasına əsasən BMT-nin ekspert-
ləri tərəfindən dünya ölkələrini ümumi formada üç təsnifata ayırırlar: 
*iqtisadi cəhətən dayanıqlı inkişafa malik olan ölkələr; 
*inkişaf etməkdə olan ölkələr;   
*keçid iqtisadiyyaı ölkələri.  
Qloballaşan dünya ölkələrinin strategiyasının müasir geoiqtisadi xəritəsi ye-
ni dialektika ilə formalaşır. Əsas problem ondan ibarətdir ki, ölkələr arasında 
siyasi-iqtisadi və idealoji yeni güc mərkəzininin konturları müəyyənləşir, iq-

---