Microsoft Word Su ehtuyatlari docx

62
I 
H²SSƏ. Su ehtiyatlar¯ və onlar¯n m³asir dəyi¼mələri 
Hidroloji məntəqələr  şəbəkəsi konkret ərazinin genezisi və coğrafi zonallıq 
nəzərə alınmaqla təşkil olunmalıdır. Bu şəbəkə su obyektlərinin rejiminin həm 
zonal, həm də azonal dəyişikliklərini nəzərə almalıdır. 
“Azərbaycan SSR landşaft xəritəsi” və “Azərbaycan SSR landşaft tipləri 
və fiziki coğrafi rayonlaşdırma” xəritələrinə görə Kiçik Qafqaz ərazisində 
müxtəlif illərdə  fəaliyyət göstərmiş hidroloji müşahidə  məntəqələrinin (cəmi 
49 məntəqə) yerləşdiyi landşaft tipləri müəyyən olunmuşdur (İmanov,  Əli-
yeva, 2006). 
Bu müşahidə  məntəqələri qismən və ya bütünlüklə 6 müxtəlif landşaft 
tipində yerləşir: 
1. Orta parçalanmış maili düzənliklərin quruçöl landşaftları (1 mən-
təqə);
2. Qüvvətli və orta parçalanmış dağətəklərinin çöl (qismən meşə-
çöl) və quru çöl landşaftları (12 məntəqə);
3. Şiddətli parçalanmış dağətəklərinin arid meşə-kol landşaftları
(1 məntəqə);
4. Qüvvətli parçalanmış orta dağlığın enliyarpaqlı meşə və meşədən
sonrakı çəmən-kol landşaftları (30 məntəqə);
5. Şiddətli parçalanmış yüksək dağlığın alp, subalp çəmənlikləri və
çəmən-çöl landşaftları (5 məntəqə);
6. Şiddətli parçalanmış yüksək dağlığın nival, qismən nival-buzlaq
landşaftları (məntəqə yoxdur).
Müşahidə məntəqələri bu landşaft tipləri üzrə çox qeyri-bərabər paylan-
mışlar. Çay hövzələrinin mənbə və mənsəblərinin yerləşdiyi landşaft tiplərində 
bir dənə də olsa məntəqə fəaliyyət göstərməmişdir. Ən çox sayda məntəqə orta 
dağlığın enliyarpaqlı meşə və meşədən sonrakı çəmən-kol landşaft tipində təş-
kil olunmuş  və çay axımını qeydə almışdır. Bu, ilk növbədə, çay axımının 
əmələgəlmə zonasında məhz qeyd olunan landşaft tipinin daha geniş yayılması 
ilə izah edilə bilər. 
Baxılan ərazidə müşahidə məntəqələri çayların dərəcələrinə (Xorton sis-
temi) görə qeyri-bərabər paylanmışlar: II dərəcəli çaylarda 3, III – 14, IV – 19, 
V – 9 və VI – 4 məntəqə yerləşmişdir. 

---

3. Yer³st³ su ehtiyatlar¯
63 
3.2. YERÜSTÜ SU EHTİYATLARININ  
QİYMƏTLƏNDİRMƏ METODOLOGİYASI 
Su ehtiyatlarının orta çoxillik qiymətlərini hesabladıqda müxtəlif metod-
lardan istifadə olunur: su balansı, axım xəritələri, empirik düsturlar, reqressiya 
metodları. 
Çay hövzələrinin hər il bərpa olunan su ehtiyatları iqlim (ilk növbədə 
atmosfer yağıntıları və günəş radiasiyası) və hövzənin səth amillərinin (relyef, 
göllər, meşələr, hidrogeoloji şərait və s) təsiri nəticəsində formalaşır. Bu su 
ehtiyatları istifadə üçün daha əlçatandır. Onlar səmərəli istifadə edilməli, çirk-
lənmə  və tükənmədən mühafizə olunmalıdır. Hər il bərpa olunan su ehtiyat-
larını hesablamaq üçün müxtəlif metodlardan istifadə olunur. 
Bütün dünyada bu qiymətləndirmə hidroloji müşahidə  məntəqələrində 
ölçülmüş su sərflərinə görə yerinə yetirilir. Ayrı-ayrı günlərdə ölçülmüş bu su 
sərflərinə görə sutkalıq, aylıq və illik su sərflərinin qiymətləri hesablanır. La-
kin dünyanın bir çox ölkələrində hidroloji müşahidə məntəqələri şəbəkəsi sey-
rəkdir və bu səbəbdən su ehtiyatlarını hasablamaq üçün müxtəlif metodlardan 
geniş istifadə olunur. 
Su ehtiyatlarının qiymətləndirilməsi üzrə dünya təcrübəsinin ümumiləş-
dirilməsi göstərir ki, su ehtiyatlarının orta çoxillik kəmiyyətini hesablamaq 
üçün bəzən su balansı  tənliyi istifadə edilir (Shiklomanov, Rodda (eds.), 
2003): 
E
P
R


, 
          (3.1) 
burada,  R -çay axımı,  P - atmosfer yağıntıları,  E -buxarlanmadır. 
Bir çox ölkələrdə atmosfer yağıntıları  və buxarlanma üzərində müşa-
hidələr  şəbəkəsi çox seyrəkdir və bu meteoroloji kəmiyyətlərin, xüsusilə bu-
xarlanmanın qiymətlərinin hesablanma dəqiqliyi çox aşağıdır. Buna görə  də 
belə ölkələrdə çay axımının su balansı  tənliyinə görə hesablanması tövsiyə 
olunmur. Quraq ölkələrdə bu metodla yerinə yetirilən hesablamaların xətası 
daha böyükdür, çünki belə  ərazilərdə  cəm yağıntılar və buxarlanmanın qiy-
mətləri bir-birinə yaxın, onların fərqinin orta kvadratik xətası isə çay axımının 
kəmiyyəti ilə müqayisə olunandır. 
Çay hövzələrinin su ehtiyatlarının illik qiymətlərini hesablamaq üçün 
reqressiya metodundan da istifadə olunur. Bunun üçün çay axımı ilə meteoro-
loji amillər (atmosfer yağıntıları, havanın temperaturu, havanın rütubət çatış-
mazlığı və s) arasında reqressiya tənlikləri tərtib edilir : 
o
n
n
i
a
x
a
x
a
x
a
y





...
2
2
1
1
, 
(3.2) 

---

64
I 
H²SSƏ. Su ehtiyatlar¯ və onlar¯n m³asir dəyi¼mələri 
burada, 
n
o
a
a
a
,...,
,
1
– parametrlər,
n
x
x ,...,
1
– meteoroloji elementlərdir.
Bu tənliyin parametrləri  ən kiçik kvadratlar metoduna görə  aşağıdakı 
şərt ödənilməklə təyin olunur : 




N
i
i
i
y
y
1
1
min
)
(
, 
(3.3) 
burada, 
N - illərin sayı, 
i
y - müşahidə olunmuş axım, 
1
i
y
– axımın he-
sablanmış qiymətləridir. 
Axım ilə meteoroloji elementlər arasında əlaqənin sıxlığı çoxhədli xətti 
reqressiyanın cəm korrelyasiya əmsalına görə qiymətləndirilir: 
oo
D
D
R
/
1


, (3.4) 
burada, 


1

 n
D
 elementi olan korrelyasion kvadrat matrisin 


1

n
dərəcəli determinantıdır. 
1
...
...
1
...
1
...
1
2
1
0
2
21
20
1
12
10
0
02
01
n
n
n
n
n
n
r
r
r
r
r
r
r
r
r
r
r
r
A

, 
(3.5) 
oo
D - bu determinantın minorudur. 
Reqressiya tənliyinin parametrləri aşağıdakı düsturlara görə tapılır: 












oo
on
n
o
n
oo
o
o
D
D
a
D
D
a




.....
1
1
1
, 
(3.6) 
burada, 

on
o
D
D ,...,
1
,
 korrelyasion  matrisin 
on
o
r
r ,...,
1
 
elementlərinə uy-
ğun cəbri tamamlayıcılar, 
o

- axımın 
 
y orta kvadratik meyl etməsi,
n


,...,
1
-meteoroloji elementlərin 


n
x
x ,...,
1
 orta kvadratik meyl etmələridir,
o
a parametri müşahidə dövrü ərzində axımın orta kəmiyyəti ilə 
i
a
parametrinin amillərin müvafiq mənfi orta qiymətlərinə hasilinin cəbri cəminə 
bərabərdir. 
Reqressiya tənliyi tətbiq edilərkən bütün xarakteristika və parametrlərin 
orta kvadratikxətaları qiymətləndirilir. Tənlik (3.2)-nin standart xətası  aşa-
ğıdakı düstura görə hesablanır: 

---