Microsoft Word tarfilmet11. doc

    XX-asir  20-70-jıllar aralıgında Ekzistentsiyalist filosofiyalar belgili filosofiya-

metodologiyanın ozlerine ozge bolıuına karamastan ozlerinin jeke adebiy forma 

turindegi (Romanlar, Piesalar, Esselar) idealar bayanat etiuge tez-tezden xareket 

etken xalda olar ulken yamasa kishi darejede E.Guserdin Fenomologiyasına suyendi. 

Ruuxıy agım siyaklı Ekzistentsiyalizm juzege keldi. 

    Marten Xaydeger (1881-1975) Germaniyada Baden degen jerinde tuuıladı. Bolajak 

filosof konstantsedagı iezyutlerdin gimnaziyasında baslangısh maglıumattı kolga 

kiritedi. 1911-1913 j olar arasında Trayburgta Noe Kantyan  Rikert xam 

Fenomenolog Guserildin kolında teologiya xam fiolosofiyanı uyrenedi. 1922-j ol 

Marburgta Ekstroordena professor bolıp jetilisti. 1928-j Frayburgta Universitet 

rektorı boladı. Kalayda bull milletshilik siyasatının bir-birin kollap kuuatlaushılıgın 

anlattı, birak ol 1943-j bul lauazımnan UAZ barttı sonın menen birge putkilley aktiv 

siyasıy xızmetten bas tarttı. 

    Pannin  Ekzistentsiyalistlik  tusinigi  x  filosofiyalık uazıypası tiykarında koringen 

Xaydagerdin 1-shi miyneti : «Bolmıs xam uakıt» 1927-jılı Gusserldin, «xar jıllık 

folofiyalık xam Fenomonologiyalık izertleu miynetinde payda boldı. 

    Xaydegerdin  negizi  antalogiyası bolmıs xakındagı soraudan baslauı kerek yagnıy 

bolmıs mazmunı xakkında. Akır bolmıs tusinigin saklau tek oz-ozine anık bolgan 

yamasa mazmunsızlıkka kabıl etkenligin Xaydager tastıyklaydı: Tariyxta filosofiyalık 

pikirler bolmıs tusinigi ogada ulıuma tusinik bolıp barlık oz ishine kamtıp alganın 3 

manisli mazmunda koriuge boladı. Birak bull urıulık tusinik emes , al urıulık ulıuma 

jamiyeti atlap otedi. Gegel sonın ushında bolmıstı tikkeley belgili erkinlik dep 

anıklaydı. Xazir filosofiyada usı tusiniktin kushinde kemirek aykın korinedi. Bul 1-

den, al 2-den onın urıulık tusinik kolemi jok bolganlıgı sebepli kushte ulıumalık 

belgilenbeydi.  Bolmıs predikat turinde xakıykatka kosıp jazılganlıgı sebepli ol 

ulıuma xakıykatlık tusinigine audarılgan bolıuı mumkin emes. Sonın ushında bolmıs 

xakıykatlıkka uksas emes. 

      3-den  oy-pikirdin  formasın tusingen xalda bull tusinik oz-ozin  anlatılıuın 

kabıllaydı. Oytkeni ol kalegen oy-pikirdin sozsiz kuramına kiredi. Bolmıs tuuralı 

formalı duzilis sorauın izzertleuden baslau shart. Sonlıktan onın mazmunlı korinisin 

Xaydeger boljaydı. (Akır bul sorau oy-pikirde bar) . Bul demek sorau koyıuıma ? 

kalegen sorau bul izleu xam sonlıktanda shamalaydı: a) izleudin bagdarı b) sol seni 

soranıu v) ne soranadı. G)kim arkalı soraladı. Eger bul sxema bolmıs tuuralı sorauga 

koyılsa, onda barlık formalı baylanıs  siyaklı  mazmunlı kop belgili , ozgeshe 

mazmunlardı oz ishine kamtıytugın eken. Bul mazmunlar bolmıs teoriyasında xam 

bolmıstagı pikirlerde oz korinisin tabadı. Bolmıs xakkında ne narse sorangan bolsa 

sogan karay karatıuga boladı. Sonlıktan bolmıs tusinigi mazmunları bolmıs tuuralı 

soraudı saklanadı . bizler ne soz etkenimizdi: kanday jumısta bolganımızdı juda kop 

xam juda ozgeshe mazmunlarga xakıykatlık dep ataymız . onda xakıykatlık bolmıs 

mazmunın kanday okıp dauam etedi?  ( Etalon bolmıslıklarına uksatıp) xakıykatlık 

nege turı keletugın Etalon bolmıslıklarına uksatıp aytsak bolama?  

   Bul munasabetke taurirek bir narse bar ma? 

-  Eger bar bolsa onda ne ushın ? «Biz ozlerimiz» (-dekartlık traditsiyanın  «Men 

ozim» degen makullau edi) – Xaydager Doslin terminin predmeti korsetken ushın 

kollangan . Sonlıktan  insanıy men ozim «Tezlikke» «Uakıtlıkka» « 

---

ozgeriushenlikke» «Turaksızlıkka» dıkkat audarganlıgım  - bul  tauirek yamasa 

birinshilik xakıykatlık. 

    Sonın ushın rejede bolmıs xakkında uyrenetugın sorau strategiyaları «ontologiyalık 

birinshilikke» iye. Ol mumkin bolgansha barlık zatlar shegarasın sızadı. Sebebi 

kalegen tolık barlık konkret bilimler aldın bolıp otedi. Barlık zatlardın jıyındısı 

albette tariyxıy  predmetli aymaklar, tabiyat, aralık, omir, til xam baskada ılayıklı 

temalastırılgan ilim menen korsetiledi degen menen barlık bul ilimler aldınan 

korsetilgen yagnıy aymaklarda isleushiler alekashan ilimiy tajiriybege shekem kıysık 

sızgan. Sonlıktan jetiskenlik anau yamasa mınau ilimde fizikanı matematikanı, 

tariyxtı oz ishine  algan xalda onın ukıplılıgı jeke spetsiyallık  krizis tiykarında  payda 

bolatugının anlaydı xam bull ilimiy oy jetiskenliktin dalili esaplanadı. Toketeri nak 

ozi ilimiy metodta ozinin problemanın predmetka karatılgan xalda, spetsifikadagı 

jeke bolmıska bakan xalda jetiskenlikler ukıplılıktan turadı. Solay etip maselen, 

filosofiyalık trishlik tariyxıy tusinik teoriya maglıumatında tariyxtanıu teoriyasında 

x.tariyx obektlerinde tariyxıy xadiyse teoriyasında da payda bolmaydı, al, jeke 

tariyxıy zatlardın interpretatsiyasının tariyxında juzege keledi. 

    Trantsiendatellık logika, jana logika, jiyeklengen aprler sıyaklı, eksperimentallı 

psixologiya saklanbagan teoriya tanıuın tanıstıra alsa bul apriarlı jagday tariyxiy 

jakınlasıu esaplanadı. 

    Bul  demek  tanıs xakkındagı filosofiyalık sorau tek apriarlı mumkinshilikke xam 

izertleu aldı burın beriletugın ilimge jiberilmeydi. Birak olardın kategoriyaları 

sistemalı, jeke ilimge spetsifikalık antologiyaga uksap bull dunyalarga tuura keledi. 

     Sonın menen birge bolmıs xakkındagı sorau xam shartli tarizde insan ameliyatında 

ilimler 

sebepli optikalık birinshilikke iye. Dasein insannın bolmıs usılında usı, strukturada 

saklay almaydı. İlimiy izertleu oz-ozinen insaniy bolmıs usılında bar boladı. İnsannın 

ozi-ozinen ugıp alıuı insannın oz ornın biliu tabıu menen birgelikte ten barabar. Xam 

sebebi optikalık ozgeristi Dasein onın baslı onın saklangan prioriyetli xarakteristikası 

bar baskan adamnın ontologiyalık bolmısında duzedi. 

   Birinshiden  Xaydager  Sokrattın insan pikirlerinin xam turmıstın birikkenliginin 

payda bolıuına shekemgi dauirde optikalık dauir dep esaplaydı. Bul xammeden burın 

doregen birlespeni Xaydager alethesa-kıskarmaytugın birlespe dep atagan. Pikirleu 

dialogındagı xam bolmıstagı problemalar payda bolmadı sebebi ele bolmıs predmet 

formasına payda bolmagan edi. Bul birinshi epoxa pikirleu bolmısında. Bul jerde 

bolmıs xakıykatı xam bolmıs xakıykatının jalgız tiykarı kozge korinedi. 

   Ekinshi  epoxa  bolmıs pikirleuinde Platonnan, Dekart basshılıgındagı jana 

Evropanın ratsionalizmge shekemgi aralıktı oz ishine aladı. Xakıykatlık xam bolmıs 

bolinedi. Pikirleu subektke, kerisinshe zatlar obektke aylanadı. Xakıykatlık endi 

yadro bolmısında payda bolmaydı, ol soyleuge, ideyaga aralasadı. Pikirleu tek gana 

barlık obektli zatlarga karsı turmay, al ozi payda bolatugın predmettin modulinde 

yagnıy oy- sezimde karsı turadı. Kuday predmet jokarısınan karauga aylanadı, al ozi 

menen birgelikte belgilengen sezimdi payda etedi. Pikirleu predmet ideyasına uksap 

oz-ozine pikirleydi. Bul epoxa bolmıs xakıykatınan tıskarı axmiyetli insaniy tiykar 

metofizikalı esaplanadı. 

---