Microsoft Word Toxumshunasliq 2014 mbm

105 
bülün orta hissəsində olan bitkilər aşağı  və yuxarı  dənlərə 
nisbətən qida maddələri ilə daha yaxşı  təmin olunduqlarına 
görə iri olur. Dənli-paxlalılarda çiçəkləmə və yetişmə bir bitki 
daxilində  dəyişir. Ilk əvvəllər bütün proseslər aşağı yarpaqda, 
sonra orta və ən sonda hündürdə olur.  
Azərbaycan Elmi Tədqiqat  Əkinçilik  İnstitutun Zaqatala 
təcrübə stansiyasında təcrübələrin nəticəsi göstərmişdir ki, 
noxud bitkilərinin aşağı yarusunda (budaqlarında)  əmələ 
gəlmiş toxumların kütləsi və xam protein çox olmuşdur. Bu 
toxumların cücərmə enerjisi və cücərməsi orta və yuxarı 
budaqlarda  əmələ  gəlmiş toxumlara nisbətən çox yüksək 
olmuşdur. (cədvəl 8).  
 
Noxud bitkisinin müxtəlif yaruslarda toxumlarının səpin keyfiyyəti və 
məhsuldarlıq xüsusiyyətləri (3 illik) 
                                                                                           Cədvəl 8 
Bitkidə 
toxumların 
yerləşdiyi 
yarus 
1000 ədəd 
dənin 
kütləsi  
qr-la 
Xam pro-
tein quru 
maddəyə 
görə 
%-lə 
Cücərmə 
enerjisi 
%-lə 
Cücər-
mə 
%-lə 
Toxumla-
rın məh-
suldarlığı 
sen/ha (2 
illik) 
Yuxarı 
102,7 26,5  79 79 15,2 
Orta 
134,4 27,4  74 92 20,6 
Aşağı 
173,5 28,4  82 95 22,2 
 
Alınmış  rəqəmlər göstərir ki, yarusların toxumlarının müx-
təlif keyfiyyətdə olması noxudun məhsuldarlıq xassələrinə  və 
səpin keyfiyyətinə  əhəmiyyətli dərəcədə  təsir edir. Dənli pax-
lalı bitkilərin toxum materialının səpin keyfiyyətinin yaxşılaş-
dırılması üçün ən yaxşı üsul iri və  bərabər (bir ölçüdə) to-
xumların ayrılmasıdır.   
Əlverişsiz mühit şəraiti olduqda assimilyatorların yaranması 
aşağı düşür. Toxumlar gec əmələ  gəlir, yetişmir və  təmamilə 
inkişaf etmir. Quraqlıq olduqda və qida maddələri ilə az təmin 
olunmuş torpaqlarda assimilyatorların azlığı  aşağı  və yuxarı 
sünbüllərin məhv olmasına, yuxarı orqanların meyvə ele-

---

106 
mentlərinin tökülməsinə  səbəb olur. Yaxşı  şəraitdə bunlar 
normal inkişaf edir.  
Müxtəlif yaruslarda olan cavan və qoca yarpaqlar toxumla-
rın qidalanmasında eyni rol oynamır. Məsələn: soyada (ikievli 
bitkilərdə) assimilyatorların meyvəyə daxil olması orta yarusda 
olan yarpaqlardan keçir. Aşağıda yerləşən yarpaqlar isə ancaq 
kökü təmin edir. Günəbaxanda orta yarpaqlar toxumları qida 
maddələri ilə  təmin etməkdə aparıcı rol oynayır. Cavan yeni 
əmələ gələn yarpaqlar meyvələrin qidalanmasında iştirak etmir, 
köhnə yarpaqlarla rəqabət aparır, ona görə də cavan yarpaqları 
qoparıb atmaq lazımdır ki, toxum məhsulu çoxalsın. 
Dənlilərdə  dənlərin qidalandırılmasında yuxarı yarpaqlar 
əsas rol oynayır və  dən dolduqda onlar daha fəal olur. Aşağı 
yarpaqlarda isə zülal daha çox daxil olur. Bitkilərin inkişafının 
ilk dövrlərində bütün yarusların yarpaqları assimilyatorların 
bitkiyə daxil olmasında çox aktiv rol oynayır. Boruyaçıxma 
fazasında orta yarusun yarpaqları  fəal olmaqla assimilyatorlar 
reproduktiv orqanlara çox gedir. Dənin dolması zamanı yuxarı 
yarpaqlar dominantlıq edir. 
Dənli bitkilərin məhsuldarlığını  və  dənin keyfiyyətini yük-
səltmək üçün yarpaqlarda meyvə verən bitkilərə  təsir etmək 
yolu ilə qida maddələrini vegetativ və reproduktiv orqanlar 
arasında bölərək, fotosintezi artırıb, azaltmaq lazımdır. 
Qocalmış yarpaqlarda hidrolitik proseslərin gücləndirilməsi 
mürəkkəb məhsulların (zülal, nişasta) sadələrə (amin turşuları, 
şəkər) parçalanmasına və onların yarpaqlardan ehtiyat orqan-
lara hərəkətinə səbəb olur. Bir çox bitkilərdə (kartof, qarğıdalı, 
şəkər çuğunduru, yem bitkiləri, pambıq və s.) məhsul yarpaqlar 
tam məhv olmamış  yığılır. Bu zaman yarpaqların tez qocal-
masını və tökülməsini defolyantların (sianamid kalsium, xlorat 
maqnezium, butifos və s.) köməyilə  həyata keçirirlər. Ləng 
qocalma getdikdə məhsuldarlıq yükəlir və 1000 ədəd toxumun 
kütləsi artır. Belə ki, assimilyatorların yarpaqlardan meyvə  və 
toxumlara “çəkilməsi” baş verir.  

---

107 
Yığım qabağı bitkilərin (pambıq, çəltik, kartof, buğda, gənə-
gərçək, günəbaxan) tez və tam defolyasiya olunması toxum-
ların yetişməsini tezləşdirir və maşınla yığım üçün şərait 
yaxşılaşır. 
Bir sıra fizioloji aktiv maddələrin (hibberellin, riboflavin və 
s.) təsiri ilə assimilyatorların yarpaqdan toxumlara və başqa 
ehtiyat orqanlarına keçməsi öyrənilmişdir. Nəticədə müsbət və 
mənfi  əlamətlər alınmışdır. Bu nəticələrin xeyli hissəsi 
bitkilərin biologiyasını  dərindən bilməkdən, ekoloji şəraitdən 
və preparatların istifadəsi üsulundan  asılıdır.  

---

108 
VI FƏSİL 
 
DƏNİN BİOKİMYƏVİ XÜSUSİYYƏTLƏRİ VƏ 
ONLARIN TƏYİNİ ÜSULLARI  
 
 
Dənin tərkibində qeyri-üzvi (su, mineral duzlar) maddələrlə 
yanaşı, üzvi maddələr (zülallar, yağlar, sulu karbonlar, 
fermentlər, vitaminlər, piqmentlər) və lipidlər də vardır.  
Dənin  əsas qidalılıq dəyəri onun tərkibində olan zülal və 
nişastanın miqdarından, keyfiyyətindən asılıdır.  
Dənin tərkibində olan zülallar həllolma qabiliyyətinə görə 
suda həll olan albumin, duz məhlulunda həll olan qlobulin, 
spirtdə həll olan qliadin, zəif qələvi və turşuda həll olan qlüte-
nin fraksiyalarına bölünür. Buğda dənində  həmin fraksiyalar-
dan qliadin və qlütenin su ilə birləşərək elastik kütlə  əmələ 
gətirir ki, ona kleykovina deyilir. Kleykovinanın 80-90% -ni 
qliadin və qlütenin təşkil edir. 
Dənin çörəkbişirilmə və makaron keyfiyyəti onda olan kley-
kovinanın miqdarından və keyfiyyətindən asılıdır. Kleykovi-
nanın keyfiyyəti onun fiziki xüsusiyyətləri elastikliyi, uzanma 
qabiliyyəti, yapışqanlığı və möhkəmliyi ilə sıx əlaqədardır. Bu 
göstəricilərin hamısına görə kleykovinanın keyfiyyəti 3 qrupa 
bölünür: 
I qrupa yaxşı elastikliyə, orta uzanma qabiliyyətinə (kley-
kovinanın uzanma qabiliyyətini təyin edən  İDK cihazının 
göstəricisi 45-75 olduqda) malik olan kleykovina daxildir.  
II qrupa kafi elastikliyə, bərk və ya zəif uzanma qabiliy-
yətinə malik olan kleykovina daxildir. 
III qrupa qeyri-kafi elastikliyə, bərk və ya zəif uzanma qa-
biliyyətinə (İDK cihazının göstəricisi 45-dən az və ya 105-dən 
yuxarı olduqda) malik olan kleykovina daxildir. 
Dənin qidalılıq dəyəri təkcə zülalın miqdarından deyil, həm 
də onun keyfiyyətindən, tərkibindəki  əvəz olunmaz amin tur-

---