Microsoft Word Toxumshunasliq 2014 mbm

102 
burunu, 1-20 ədəd taxıl gənəsi olur. II dərəcəli sirayətlənmədə 
1 kq dəndə 6-10 ədəd taxıl uzunburunu və 20-dən çox taxıl 
gənəsi olur.  
Dənlərin taxıl uzunburunu ilə gizli formada zədələnməsini 
təyin etmək üçün orta nümunədən 50 ədəd götürülərək uzununa 
2 hissəyə bölünür və lupa ilə baxılaraq dəndə olan süfrələr, 
puplar və böcəklərin miqdarı müəyyən edilir və sirayətlənmiş 
dənlər sayılaraq faizlə hesablanır.  
Dənlərin taxıl uzunburunu ilə  zədələnməsinin gizli forma-
sını kimyəvi yolla da təyin etmək mümkündür.  Bunun üçün 
orta nümunədən 15 qram dən götürülərək zibil qarışıqlarından 
təmizləndikdən sonra dəmir çərçivəli tor üzərində 30
0
S-ə qədər 
qızdırılmış suda 1 dəq saxlandıqdan sonra dən dəmir tor ilə 
birlikdə 1%-li kalium-permanqanat məhlulunda 20-30 saniyə 
saxlanılır. Bu vaxt zədələnmiş nöqtələr və  dənin qabığı qara 
rəngə boyanır. Bundan sonra dəni hidrogen-peroksid ilə sulfat 
turşusunun zəif məhlulunda (sulfat turşusunun 1%-li 100 ml 
məhluluna 1ml 8%-li hidrogen-peroksid məhlulu  əlavə edilir) 
20-30 saniyə saxlandıqda dənin qabığı normal rəngə düşür, 
zədələnmiş hissələr isə qara rəngdə qalır. Zədələnmiş dənlər tez 
sayılmalıdır, çünki bir qədər qaldıqda zədələnmiş hissələrdəki 
nöqtələr itir. 
  
Dənin tipinin təyini 
Dənin tipi ilə texnoloji və qidalılıq dəyəri  arasında sıx əlaqə 
olduğuna görə  dənin saxlanması, emalı  və  qəbulu zamanı bu 
göstəriciyə mühüm əhəmiyyət verilir.  
Dənin tipi hər cür zibil qarışıqlarından, qırıq dənlərdən və s. 
təmizləndikdən sonra müəyyən edilir. Dənin tipini təyin etmək 
üçün orta nümunədən 20 qram götürərək əl vasitəsilə yumşaq, 
bərk buğdalar, qırmızı  və  ağ  rəngli dənlər seçilərək faizlə 
miqdarı hesablanır.  
Yarımtiplər etalon göstəriciləri ilə müqayisə olunaraq təyin 
edilir.  

---

103 
V FƏSİL 
 
TOXUMLARIN KİMYƏVİ TƏRKİBİNİN TOXUMUN 
KEYFİYYƏTİNƏ TƏSİRİ 
 
 
Bitkilərin kimyəvi təkibinə görə formaların çoxluğu yüksək 
miqdarda zülallı, lizinli, piyli və  şəkərli toxumları olan sorta-
lara bölünməsinə  səbəb olmuşdur.  İnsana zəngin kimyəvi tər-
kibə malik olmaqla yanaşı, yüksək məhsuldar toxumların ol-
ması çox vacibdir. Toxumların kimyəvi təkibinin toxumların 
səpin keyfiyyətinə  və  məhsuldarlıq xassələrinə  təsiri az öyrə-
nilmişdir. 
Bir çox tədqiqatçılar belə qeyd edirlər ki, bitkilərin məhsul-
darlığı ilə zülallılıq tərkibi arasında  əks  əlaqə vardır. Yüksək 
25% zülala malik olan qarğıdalı toxumları gec cücərir, tarla 
cücərməsi aşağı 38%, məhsudarlıq isə az olur. Az zülalı olan 
sortlarda isə  əksinə olur. Bəzi müəlliflər qeyd edir ki, bu 
əlaqəlilik hər zaman üzə çıxmır.  
Qarğıdalı toxumlarının yağlılığı ilə  məhsuldarlıq xassələri 
arasında  əlaqələrin olması haqqında müxtəlif fikirlər vardır. 
Bəzi tədqiqatçılar qeyd edirlər ki, yüksək yağlılığa malik 
qarğıdalı hibridləri aldıqda çətin ki, onun məhsuldarlığı yüksək 
olsun. Başqaları isə yağlılığın  məhsudlarlığa təsirini müəyyən 
etməmişlər.  
Ədəbiyyatlarda yüksək yağ keyfiyyətinə malik olan toxum-
ların bioloji xassələri haqqında çox az məlumatlar vardır. Bəzi 
tədqiqatçılar qeyd edirlər ki, piylilik keyfiyyətinə malik olan 
toxumlarda cücərmə tezləşir, cücərməsi və  məhsuldarlığı 
yüksək olur, nəinki az yağlı toxumlarda. Bir çox tədqiqatçılar 
qeyd edirlər ki, qarğıdalının toxumlarında yağ çox olduqda 
cücərtilərin boy qüvvəsi aşağı düşür. Cücərtilər gec əmələ 
gəlir. Yüksək yağlılığa malik olan formalarda məhsuldarlıq 12-
14% aşağı olur. 

---

104 
Məlumdur ki,  məhsuldarlıq xassələri toxumların səpin 
keyfiyyyəti, fizioloji və biokimyəvi xassələrlə müəyyən edilir. 
Toxumlarda zülal, yağ, şəkər çox yüksək səviyyədə olduqda o, 
toxumların cücərmə sürətinə, fizioloji xassələrinə  və toxum-
ların səpin və  məhsuldarlıq xassələrinə  mənfi təsir göstərir. 
Toxum partiyasından yüksək qida maddələrinə malik olan 
toxumların seçilməsi yaxşı bitkilərin inkişafına və  məh-
suldarlığının yüksəlməsinə səbəb olur.   
Bitkinin ehtiyat və qida orqanları arasında əlaqə.  Toxum-
ların və meyvələrin qidalanması  əsasən yarpaqlarda daxili 
assimilyatorların hesabına gedir. Bir çox bitki və meyvələr in-
kişaflarının ilkin dövrlərində yaşıl rəngli olur və onlarda 
fotosintez gedir. Buğda və digər dənli bitkilərdə sünbülcük və 
çiçək pulcuqları  əsas rol oynayır. Bununla da 10-15% bütün 
assimilyatorlar sünbülün dənində olur. Arpada bu rəqəm 50-
78% olur.  
Assimilyatorların meyvə və toxumlara daxil olması qida və 
ehtiyat orqanlarının razılaşdırılmış qarşılıqlı əlaqəsi nəticəsində 
əldə edilir. Ona görə  də, maddələrin hərəkətini nizamlamaq 
üçün yarpaqlara təsir etdiyimiz kimi çiçək və meyvəyə də təsir 
etmək lazımdır.  
Assimilyatorların reproduktiv orqanlara daxil olması müəy-
yən olunmuş qanunauyğunluqla mövcuddur. Məsələn: soyada 
yarpaq ancaq öz qoltuğunda oturan paxlanı “qidalandırır”. Be-
ləliklə, də buğumda oturan yarpaq qopduqda paxla məhv olur.  
Günəbaxanla aparılan təcrübələrdən məlum olmuşdur ki, 
yuxarı yarpaqlar üzərində olan, səbətdən əmələ gələn toxumları 
assimlyatorlar lokallaşdırır. Yarpaqları qopartdıqda səbətlər 
asimmetrik olur.  
Assimlyatorun yarpaq, çiçək və meyvəyə daxil olmasının lo-
kallaşması pambıq, xardal və digər bitkilərdə  də müəyyən 
edilmişdir. Günəbaxanda kənar çiçəklər orta çiçəklərə nisbətən 
daha yaxşı  dən  əmələ  gətirir. Çünki, assimilyatorlar kənarda 
olan çiçəklərə tez çatır və qidalandırır. Dənli bitkilərdə sün-

---