Microsoft Word Toxumshunasliq 2014 mbm

98 
tam unvari və yaxud ¼ hissədən az şüşəvariliyə malik olan 
dənlər  hesab olunur.  
Yarımşüşəvari dənlər isə yuxarıdakı iki qrupa aid olmayan-
lardır. Ümumi şüşəvarilik tam şüşəvari və ya yarımşüşəvari 
dənlərin 50%-nin cəmini təşkil edir.  
Dənin  şüşvariliyini diafonoskop vasitəsilə  də  təyin etmək 
mümkündür. Bunun üçün diafonoskopun toruna 50 ədəd dən 
qoyulur və elektrik işığı ilə  işıqlandırılır.  Şüşəvari dənlər bu 
zaman işığı yaxşı keçirdiyi üçün parlaq, unvari dənlər isə tünd 
rəngdə qalır. Iki dəfə 50 dən götürülüb şüşəvari, yarımşüşəvari 
və unvari dənlər sayılır və onların miqdarı yuxarıda qeyd 
etdiyimiz qaydada faizlə hesablanır. 
 
Dənin şüşəvariliyi 
1. dən çox unvaridir (dənin  şüşəvariliyi 21%-dən az 
olduqda); 
3. dən unvaridir (dənin  şüşəvariliyi 22-50% arasında 
olduqda); 
5. dən yarımşüşəvaridir (dənin  şüşəvariliyi 51-70% 
arasında olduqda); 
7. dən  şüşəvaridir (dənin  şüşəvariliyi 71-95% arasında 
olduqda); 
9. dən tipik şüşəvaridir (dəndə şüşəvarilik 95%-dən yüksək 
olduqda). 
 
Dəndə iyin təyini 
Dəndən və yaxud üyüdülmüş  məhsuldan götürüb, nəfəs 
vasitəsilə isitməklə  dənə xas olmayan iyini təyin etmək 
mümkündür. Dəndə və ya unda olan kənar iyin gücləndirilməsi 
üçün dən və yaxud un 100   ml.lik  konusvari  
kolbaya tökülür və ağzı tıxacla bağlanır. 35-40
0
S temperaturda 
30 dəqiqə müddətində  qızdırıldıqdan sonra tıxac götürülür və 
iyi təyin edilir.  
 
 

---

99 
Dənin dadının təyini 
Orta nümunədən 100 qram dən götürülüb təmizlənir və 
üyüdülür.  Üyüdülmüş nümunədən 50 qram götürüb 100 ml su 
ilə qarışdırılır, qarışıq qaynayana qədər qızdırılır və sonra 30-
40
0
 S-ə  qədər soyudulur. Soyudulmuş nümunənin dadı 
orqanoleptik yolla təyin edilir.  
Cücərmiş  və  şaxta vurmuş  dənlər  şirin, öz-özünə yanmaya 
məruz qalmış və yovşan qarışığı olan dənlər acı dada malik olur.  
 
Dənin tökülməsi 
Yüksək məhsuldarlığı  və  məhsulun keyfiyyət göstəriciləri 
ilə  fərqlənən sortlar belə  dənin tökülməsinə qarşı davamlı 
olmadıqları halda yetişmə fazası başa çatan kimi, sünbüldən 
dənlər tökülməyə başlayır. Yığımın bir və ya bir neçə gün 
gecikdirilməsi məhsulun böyük bir hissəsinin itkisinə (30-50% 
və bəzən daha çox) səbəb olduğundan bu əlamətə görə qiymət-
ləndirilmənin hələ seleksiya prosesinin lap ilkin mərhələsindən 
başlayaraq (seleksiya və ya nəzarət pitomnikləri) aparılması 
daha məqsədəuyğundur. 
 
Kök üzərində cücərmə 
İqlim dəyişmələrindən asılı olaraq bitkilərin məhsuldarlığı 
və məhsulun keyfiyyət göstəriciləri dəyişdiyi kimi onların tam 
yetişmə fazasında havaların yağmurlu keçməsi bəzi sortlarda 
dənin sünbüldə cücərməsinə səbəb olur, yəni kök üzərində cü-
cərmə hadisəsi baş verir. Bu əlaməti tarla şəraitində müəyyən 
etmək bir sıra çətinliklərə (hər il tam yetişmə fazasında 
havaların yağmurlu keçə bilməməsi və s.) əlaqədar olduğundan 
qiymətləndirməni apararkən hər bir sortun özünün bioloji 
xüsusiyyətlərini mütləq nəzərə almaq lazımdır. Belə hallar ağ 
dənli sortlarda daha tez-tez müşahidə edilir. Dənin sünbüldə 
kök üzərində cücərməsi dənin biokimyəvi göstəricilərindən də 
asılı olduğundan bu əlaməti laboratoriya analizləri aparmaqla 
müəyyənləşdirmək olsa da tarla şəraitində sortun dəninin 

---

100 
tökülməsinə  və kök üzərində cücərməyə qarşı davamlılığını 
aşağıdakı şkala üzrə balla qiymətləndirirlər: 
1. çox zəif  (sünbüllərin 20%-indən çoxunda dən cücərir); 
3. zəif      (sünbüllərin 10-20%-ində dən cücərir ) 
5. orta     (sünbüllərin 5-10%-ində dən cücərir) 
7. yüksək (sünbüllərin 5%-indən az hissəsində dən cücərir) 
9.çox yüksək(sünbüllərdə dənin cücərməsi müşahidə edilmir) 
 
Sünbülün qırılmaya qarşı  davamlılığı daha mühüm təsər-
rüfat qiymətli  əlamət olub yeni sortun məhsuldarlığını müəy-
yən edən  əsas amillərdən biridir. Sünbülün sünbül oxunda 
müxtəlif yerlərdən qırılması xeyli məhsul itkisinə  səbəb olur. 
Odur ki, hər bir seleksiyaçı seleksiya prosesində bu əlamətə 
ciddi diqqət yetirməli və qiymətləndirmə aşağıda verilən şkala 
üzrə aparılmalıdır: 
1- davamlı (sünbül oxunda qırılma müşahidə edilmir); 
3- yüksək davamlı (sünbül oxunda ən uc nöqtədə son 
sünbülcüklər qırılır); 
5-orta davamlı (sünbül oxunda sünbülün son 1/4 hissəsində 
qırılma); 
7-zəif davamlı (sünbül tamamilə dağılır). 
 
Dənin nəmliyinin təyini 
Tədarük məntəqələrinə daxil olan dənin nəmliyi iki dəfə-hər 
maşından gətirilmiş nümunədə və orta nümunədə təyin edilir. 
Dənin nəmliyi üyüdülmüş nümunəni elektrik quruducu 
şkaflarda (SEŞ  və SEŞ-ZM markalı) 130
0
 S temperaturda 40 
dəqiqə müddətində qurutmaqla əvvəlki çəkidən sonra alınan 
çəkini çıxmaqla hesablanır.  
Bunun üçün gün ərzində götürülmüş nümunədən (ağzı kip 
bağlı qabdan) 30 qram dən götürülür və laboratoriya dəyirma-
nında üyüdülür. Üyüdülmüş nümunə  ağzı kip bağlı qaba 
tökülür və  tıxacla bağlanır. Sonra ondan əvvəlcədən kütləsi 
məlum olan bükslərə paralel olaraq 5 qram nümunə tökülür. 

---

101 
Büksün qapağı açıq halda, nümunə 40 dəqiqə ərzində 130
0
 S-
yə  qədər qızdırılmış  şkafa qoyulur, sonra büksün ağzı örtülür 
və eksikatorla 18-20 dəqiqə soyudulur və kütləsi (0,01 qram 
dəqiqliyi ilə) təyin edilir. Əvvəlki məlum kütlədən sonrakı 
kütləni çıxıb (buxarlanmış su) fərq 20-ə vurulur və  dənin 
nəmliyi tapılır. Iki təkrardan orta rəqəm çıxardılır ki, bu da orta 
nəmlik hesab olunur. Nəmlik faizi aşağıdakı düstur vasitəsilə 
hesablanır: 
a
b
a
x
X
)
(
100
−
=
 
Burada : X-nəmlik (%-lə); 
               a-analiz götürülən maddənin kütləsi (q-la); 
               b-quruduqdan sonrakı kütlə (q-la); 
Qıçalı qarğıdalı  qəbul edilərkən dənin və  qıçanın nəmliyi 
ayrı-ayrılıqda təyin edilir. Bunun üçün qarğıdalı qıçadan ayrılır 
və  nəmliyi təyin edilir. Qarğıdalı  dəninin qıçaya nisbətinə 
əsaslanaraq bütün partiyanın nəmliyi hesablanır. Tutaq ki, 
dənin nəmliyi 22% və  qıçanın nəmliyi 25%-dir, dənin qıçaya 
nisbəti isə 79:21-dir, onda ümumi partiyanın nəmliyi: 
%
63
,
22
100
21
25
100
79
22
=
×
+
×
=
X
 olar 
Dənlərdə zərərverici ilə zədələnmənin və xəstəliyə tutul-
manın təyini 
Dənlərin zədələnməsi və  xəstəliyə tutulması  nəzərə çarpan 
və gizli formada ola bilər. Zədələnməsi aydın nəzərə çarpan 
dənləri təyin etmək üçün 1 kq dən götürülüb diametri 2,5 və 
1,5 mm olan ələklərdə ələnir və taxta üzərinə yayılaraq oradakı 
iri zərərvericilər (Afrika böcəyi, yastı  bığlı  və onların süfrə-
lərini) əllə toplanıb sayılır. Bura lupa vasitəsilə görünən zərər-
vericilər də  əlavə edilir. Ölü zərərvericilər isə zibil qarışıqları 
kimi hesaba alınır.  
Taxıl uzunburunu, taxıl gənələri və onların vurduğu zərərin 
dərəcəsi standarta görə hesablanır. 
I dərəcəli sirayətlənmədə 1 kq dəndə 1-5 ədəd taxıl uzun-

---