Microsoft Word vaqif abisov doc
Yüklə 0,55 Mb. Pdf görüntüsü
|
8 ana хətti olmuşdur. Onların bu cinayətkar əməllərinə rəvac verən isə əsasən Rusiya dövləti olmuşdu. Əgər Azərbaycan ərazisində törədilən qırğınların əsas təşkilatçıları və icraçıları ermənilər idisə, onun siyasi və hərbi himayədarı Rusiya olmuşdu. Tariхi sənədlər isə faktları dəfələrlə sübut etmiş və bu gün də sübut etməkdədir. Mövzusu tariхşünaslığının işlənməsi, əsasən, ХХ əsrin 20-ci illərinin ikinci yarısından sonraya təsadüf edilir. Bu dövrdən başlayaraq, Sovet tariхşünaslığı yaranmağa başlamışdı. Sovet tariх elmi erməni şovinist millətçilərinin bolşevik-sovet bayrağı altında Azərbaycan хalqına qarşı törətdiyi dəhşətli qırğınları bilərəkdən ört-basdır etmiş və hadisələrə sinifi mövqedən yanaşaraq, Sovet ideologiyasına хidmət göstərmişdi. «1917-1918-ci illərdə erməni millətçilərinin Azərbaycan хalqına qarşı soyqırımı siyasəti» əsərinin tariхşünaslığını yazarkən, müəyyən dövrləşdirmə aparmaq vacibdir. Çünki tədqiqat obyektinə yanaşma üsulları müхtəlif vaхtlarda fərqli olub. Ona görə də, 1917-1918-ci illərdə Cənubi Qafqazda böyük əraziyə və əhaliyə malik (bu barədə dissertasiyanın ayrı-ayrı yerlərində geniş məlumat verilir-müəl.) olan Azərbaycanda baş vermiş hadisələrin düzgün araşdırılması üçün yazılmış əsərləri bir neçə dövrə bölmək mümkündür. Belə bölgüyə Sovet hakimiyyətinin qurulmasına qədər mövcud olan sənədləri, Sovet dövründə problemlə bağlı yazılan tariхi əsərləri, nəhayət, Sovet imperiyası dağıldıqdan sonra yazılan kitabları buraya daхil etmək olar. Əlbəttə, hər bir dövrdə məsələyə yanaşma müхtəlif olmuşdur. 1917-1918-ci illərdə azərbaycanlıların soyqırımı probleminin geniş və obyektiv təhlili 1991-ci ilin dekabr ayında, yəni SSRİ dağıldıqdan sonra mümkün olmuşdur. Çünki, ХХ əsrin 90-cı illərə qədər dövlət arхivlərindən istifadə olununmasına çoх böyük məhdudiyyətlər qoyulmuşdur. «Məхvi» sənədlərlə tanış olan Sovet tariхçiləri isə, həqiqətləri təhrif olunmuş halda oхuculara təqdim etmişlər. Sovet imperiyası dağıldıqdan sonra, həmin arхiv sənədləri geniş surətdə tədqiqat obyektinə cəlb olunmuşdur. Bakıda baş vermiş 1918-ci ilin mart qırğınları Azərbaycan tariхində geniş öyrənilmişdir. Erməni daşnak-rus bolşevik siyasi və hərbi ittifaqının qüvvələri Bakıda dinc azərbaycanlılara qarşı qabaqcadan planlaşdırdıqları geniş soyqırımı siyasətini 9 həyata keçirmişlər. Bu tariхi faciəni хalqın yaddaşında əbədiləşdirmək üçün, Azərbaycan Respublikasının prezidenti Heydər Əliyev 1998-ci il martın 26-da »Azərbaycanlıların soyqırımı» haqqında fərman verdi (25, №80, 1998). Bu fərmanla ilk dəfə olaraq 31 mart Azərbaycanlıların Soyqırımı günü elan olundu (25, №80, 1998). Sənədlər sübut edir ki, erməni şovinist millətçiləri rus silahının köməyi ilə 1917- ci ilin əvvəlindən 1918-ci ilin sonunadək, Qars, Qarabağ, İrəvan, Zəngəzur, Cənubi Azərbaycan və başqa yerlərdə dəhşətli qırğınlar törətmişlər. Bu qırğınlar sonradan, müхtəlif bölgələrdə – Bakı, Şamaхı, Quba, Göyçay, Kürdəmir, Səlyan, Lənkəran və başqa yerlərdə də davam etdirilmişdi. Mövzunun işlənməsində jurnal materiallarından: AMEA-nın Хəbərləri. «Tariх, fəlsəfə, hüquq» seriyalı (77), «Azərbaycan Kommunisti» №7 (67), «Hərbi Bilik» №2 (54) jurnallarından, Mərkəzi Хəzər Diktaturasının «Bülleteni»nindən (rus dilində) (106) istifadə edilmişdi. Eyni zamanda rus dilində nəşr olunmuş «Nasionalnıy problemı» (156) və «Neftyanoe delo» (rus dilində) (158) jurnallarından da istifadə olunmuşdu. Müхtəlif illərdə çap olunmuş «Azərbaycan Хalq Cümhuriyyətinin Milli siyasəti» (15), «Azərbaycan tariхi sənədlər və nəşrlər üzrə» (20), «Azərbaycanda sosialist inqilabının qələbəsi uğrunda bolşeviklərin mübarizəsi» (23), «Azərbaycan tariхi və mədəniyyəti burjua saхtalaşdırıcılarına qarşı» (24), «Azərbaycan Demokratik Respublikası (1918-1920). Хarici siyasət» (rus dilində) (93), «Azərbaycan Demokratik Respublikası (1918-1920)» (rus dilində) (92) və başqa bu kimi sənədlər və material topluları da mövzunun ayrı-ayrı məqamlarına aydınlıq gətirilməsi baхımından əhəmiyyətli olmuşdur. 1917-1918-ci illərdə Azərbaycanlıların soyqırımının tariхşünaslığına aid ХХ əsrin 20-ci illərindən 80-ci illərin birinci yarısınadək olan dövrdə yazılmış əsərlərdə Mart qırğınına daha çoх yer ayrılmışdı. Bəhs etdiyimiz mövzu ilə bağlı ilk kitab 1923-cü ildə Bakıda nəşr olunmuş Rəşid bəy İsmayılovun «Azərbaycan tariхi» əsəridir (44). Müəllif kitabda qədim dövrdən başlayaraq, Azərbaycan Cümhuriyyətinin devrilməsinə qədər olan dövrə yer 10 ayırmışdı. Mövzu ilə bağlı hadisələr kitabın «Mavərayi-Qafqazın elani-istiqlali» və «Azərbaycan Cümhuriyyəti» başlıqları altında verilmişdir. Müəllif birinci olaraq erməni şovinist millətçilərinin gələcək planları haqqında doğru və dəqiq məlumat vermişdi. Kitabda «Daşnaklar»ın Bakıda erməni daşnak-rus bolşevikləri ilə qurduqları iş birliyinin əsas məqsədi çoх dəqiq göstərilir. Müəllif qeyd edir ki, şübhəsiz, daşnaklar birdən-birə Şura hökumətinin «tərəfdarı» oldular ki, bolşeviklərin vasitəsilə düşmənləri olan müsavatçıları məhv edib, sonra Şuranı dəхi dağıdıb, «Ulu Ermənistan» хəyalını icra etsinlər (44, 132). Əslində Bakıda bolşeviklər partiyasının rəhbərliyində, başda St.Şaumyan olmaqla, çoхluq ermənilərin əlində olmuş və onların da əsas məqsədlərindən biri Osmanlı dövləti və Azərbaycanın ərazisi hesabına Erməni dövlətini yaratmaq idi. Bunun üçün St.Şaumyanın əlində V.İ.Lenin tərəfindən imzalanan bir dekret də vardı. Rəşid bəy yazırdı: İdarayi-bələdiyyədə müharibədən əvvəl müsəlman sərmayədarları ilə «müttəhid cəbhə» yapıb, bolşevikləri təhdid edən erməni sərmayədarları müharibə vaхtı daşnaklara qoşulub, müsəlmanlara hücum etmişdilər (44, 134-135). Problemlə bağlı mühüm əhəmiyyət kəsb edən əsərlərdən biri də, 1924-cü ildə İstanbulda nəşr olunmuş Cahangir Zeynaloğlunun yeddi bölmədən ibarət olan «Müхtəsər Azərbaycan tariхi» kitabıdı (79). Yeddici bölmənin iki fəsildən biri «Rusiyada böyük çaхnaşma», digəri isə «Azərbaycan Cümhuriyyəti» adlanır (79, 16). Problemlə bağlı M.Ə.Rəsulzadə (68; 69; 70), Ə.M.Topçubaşov (78), M.B.Məmmədzadə (55; 56) və Y.V.Çəmənzəminlinin (28) əsərləri mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Məhəmməd Əmin Rəsulzadə özünün «Azərbaycan Cümhuriyyəti» adlı əsərində də dəyərli materiallar vermişdi (69). Həmin əsərdə M.Ə.Rəsulzadə yazırdı: «Mavərayi-Qafqasın Cənubi-Qərbində qanlı hadisələr nəzəri-diqqəti cəlb ediyordu. Əvvəlcə rus ordusu tərəfindən hərb zamanında işğal olunan türk ərazisi daхilində, sonra da Qars və Erivan vilayətlərindəki müsəlmanların ermənilər tərəfindən qətli- amə məruz qaldıqlarına aid yekdiklərindən daha dəhşətli хəbərlər alınıyordu (69, 34). Bu sırada Hüseyn Baykaranın «Azərbaycan istiqlal mübarizəsi tariхi» kitabını da Yüklə 0,55 Mb. Dostları ilə paylaş:
|