Microsoft Word Yasar ?hm?dov-dissertasiya docx

38 

 

tələbat  əmsalını  kiçildir,  vergi  dərəcəsinin  azalması  isə  əks  effekt  yaradır.  Təxmini 

qrafik 1.2. təsvir aşağıdaki kimi olur: 

Qrafik 1.2. Vergitutma ilə depozitə tələbat arasındakı qarşılıqlı əlaqələr 

 

Ə

lbəttə  ki,  vergitutma  təkcə  passiv  bank  əməliyyatlarına  təsir  göstərmir  və  bank 

ə

məliyyatlarında  vergitutmanın  effektini  aydınlaşdıran  tədqiqatlarda  məsələnin  ikinci 

tərəfi  də  -  aktiv  əməliyyatlar  üzrə  aspektlər  də  öyrənilir.  Vergitutmanın  kredit 

təşkilatlarının  fəaliyyətinin  effektivliyinə  təsirini  aşkarlamaq  üçün  bu  məsələyə  də 

diqqət  zəruridir.  Bu  məsələnin  təhlili  zamanı  bəzi  cəhətlərə  diqqət  yetirmək  zəruridir. 

Biz  öncə  qeyd  edə  bilərik  ki  aktiv  əməliyyatlar  üzrə  kommersiya  banklarının  gəlirini 

ümumi şəkildə aşağıdakı düsturla ifadə etmək olar: 

d

k

B

F

F

M

−

=

 

Burada 

B

M

 - bankların mənfəəti,  

k

F

- kreditlər üzrə daxil olan faiz ödənişləri,  

d

F

 - depozitlərə ödənilən faizlər.  

Ş

übhəsiz ki, bu düsturla məsələ kifayət qədər sadələşdirilir və depozitlərin cəlbinə, 

kreditlərin verilməsinə çəkilən xərclər və s. nəzərə alınmır.  

kinci tərəfdən qeyd etmək olar ki, kredit bazası əhali və müəssisələrdən cəlb edilən 

depozitlər öncə verilmiş kreditlərin və bu kreditlər üzrə faizlər ödənilməsi, müştərilərin 

cari  hesabları  və  s.  daxilolmalar  hesabına  formalaşır  və  məcburi  ehtiyat  norması  bu 

р

тд

=а+б+ж

 

Верэитутмайа 

гядяр 

р

тд 

=а

 

р

тд

=а+б

 

р

д

 

К

Й

 

---

39 

 

bazanı  bir  qədər  kiçildir.  Sadələşdirilmiş  formada  bu  bazanı  aşağıdakı  kimi  ifadə  edə 

bilərik: 

A

m

f

n

m

B

ME

Q

CH

CH

d

d

K

−

+

+

+

+

=

я

 

Burada 

B

K

 - kredit bazası,  

я

d

 - əhalidən depozitlər,  

m

d

- müəssisələrin depozitləri,  

n

CH

- hüquqi şəxslərin cari hesabları,  

f

CH

 - fiziki şəxslərin cari hesabları,  

m

Q

 - faiz və əsas borc üzrə qaytarılan məbləğlər,  

A

ME

 - məcburi ehtiyatlar üzrə ayırmalar. 

Aydındır ki, kredit bazasının həcmi ayrı-ayrı komponentlərin miqdarından asılı olur 

və  bu  miqdar  isə  müxtəlif  faktorların,  o  cümlədən  vergitutmanın  təsiri  ilə 

müəyyənləşir.Əhalinin depozitlərə tələbatına vergitutmanın təsirini aydınlaşdırarkən, bu 

məsələ  də  təsdiqləndi.Vişnevski  modelində  də  məsələyə  belə  yanaşılır,  ancaq  bəzi 

məqamlarda problemin formal qoyucusu baxımından yanlışlıqlara yol verilir.Vişnevski 

müəssisələrin  depozitlərini  müvəqqəti  sərbəst  pul  vəsaitləri  kimi  xarakterizə  edir  və 

hesab edir ki,  müəssisənin  fəaliyyəti nəticəsində  əldə  olunan sərbəst vəsaitlərin  hamısı 

depozitə yatırılır.

39

Ə

lbəttə ki, bu kifayət qədər səthi yanaşmadır və əhalidən fərqli olaraq 

müəssisələrin  investisiya  istiqamətləri  kifayət  qədər  rəngarang  olur.Buna görə də hətta 

formal  yanaşmalarda  məsələyə  bir  qədər  fərqli  yanaşmaq  və  sərbəst  vəsaitlərin  yalnız 

müəyyən bir hissəsinin bank depozitinə yönələcəyini nəzərdə tutmaq gərəkdir. 

Bu 

cəhəti  də  nəzərə  almaqla  müəssisələrin  bank  depozitinə  tələbatının  əhalinin  tələbatına 

uyğun olduğunu iddia etmək mümkündür.Daha dəqiqi, iddia etmək olar ki, bu tələbatın 

həcmi 

m

dm

X

k

Y

⋅

=

  düsturu  ilə  müəyyənləşir.

k

  -  xalis  mənfəətin 

(

)

in

X

m

−

  depozitə 

yönələn hissəsini ifadə edən əmsaldır.  

                                                  

39

Налогообложение

. Теории, проблемы, решения / Под реакцией В.П.Вишневского. Донецк, 2006, 411 с. 

---

40 

 

Başqa  komponentlərin  -  cari  hesablardakı  vəsaitin  müəssisələrin  satış  həcmi  və 

ə

halinin gəlirlərindən asılı olduğunu, yəni 

L

SH

CH

m

⋅

=

 və 

L

CH

n

⋅

= Я

я

 kimi ifadə etmək 

mümkünlüyünü də iddia etmək olar. 

Aydındır  ki,  cari  hesablar  komponentinə  bank  əməliyyatları  üzrə  vergitutma  təsir 

etmir  və  kredit  bazasının  həcminə  vergitutma  faktoru  yalnız  depozitlər  üzrə  faizlərin 

vergiyə  cəlb  olunması  ilə  təsir  edir.Daha  dəqiqi,  vergitutma  depozit  layihəsinin 

cəlbediciliyini  azaldır.Baza  kiçilir,  resurslar  məhdudlaşır  və  kreditlərin  qiyməti 

yüksəlir.Bazanın  genişlənməsi  üçün  öncə  göstərdiyimiz  kimi,  depozit  faizlərini 

yüksəltmək lazım gəlir və ardıcıl olaraq risklər də, kredit faizləri də yüksəlir. 

Beləliklə, vergitutma kredit əməliyyatlarına tələbata birbaşa təsir etmir və bu təsir 

mümkün  də  deyil.Çünki  faiz  ödənişləri  və  əsas  borc,  adətən,  müəssisənin  mənfəət 

vergisi  bazasından  çıxılır.Doğrudur,  bəzi  nəzəri  baxışlarda  bu  məsələ  lazımi  izahını 

tapmır.Məsələn, 

Vişnevski 

tərəfindən 

göstərilən 

kreditə 

tələbat 

ə

msalını 

(

)(

)

[

]

dk

Xo

dk

N

k

e

M

M

K

+

−

−

⋅

+

+

−

=

1

1

1

1

1

  düsturu  ilə  ifadə  olunan  göstəricini  nəzərə  alsaq,  kreditə 

tələbatla vergitutma arasındakı əlaqələr birbaşa aşkarlanmır.

40

Bu əmsalı şərh edən müəl-

lif  yalnız  müəssisənin  vergitutmaya  cəlb  olunması  təsirindən  danışır  və  öncə 

göstərdiyimiz kimi yanlışlığa yol verir.Halbuki, vergitutmanın bu tələbata təsiri vergi → 

depozit  faizi  →  kredit  faizi  əlaqələri  müstəvisində  aydınlaşır.Bu  xətti  asılı  olmayan 

ə

laqələrin çox müxtəsər təhlilindən bir mühüm cəhət bir daha bəlli olur. qtisadi inkişa-

fın,  məcmu  tələbin  optimal  strukturunun  təmin  olunmasında  bank  əməliyyatlarından 

vergitutmanın  rolu  böyükdür  və  bu  əməliyyatlara  yüksək  yaxud  yüksələn  vergilərin 

tətbiqi pul-kredit mexanizminin potensialından istifadə imkanlarını məhdudlaşdırır. 

Bank  əməliyyatlarından  vergitutmanın  nəzəri  məsələləri  təkcə  araşdırılan  bu 

fundamental  cəhətlə  məhdudlaşmır.Kredit  təşkilatlarının  fəaliyyətlərinin  spesifikliyi 

bank əməliyyatları üzrə vergitutmada fərqli metodoloji xüsusiyyətləri də şərtləndirir. 

                                                  

40

Налогообложение

. Теории, проблемы, решения / Под реакцией В.П.Вишневского. Донецк, 2006, 412 с. 

 

---