Microsoft Word zahid -ders vesaiti docx

 

 

109

istifadə olunurdu.  

Maliyyə böhranlarının səbəbləri müxtəlifdir.  lk növbədə, bunun səbəblə-

ri əsassız (tutarsız) makroiqtisadi siyasət, dövlət borc münasibətləri sisteminin 

kökündən  pozulması,  inflyasiyanın  güclənməsi,  bank  sektorundakı  çaxnaşma, 

zəif  və  ya  axsaq  milli  maliyyə  sistemi,  əlverişsiz  xarici  şərtlər  (məsələn,  əsas 

milli  ixrac  mallarının  qiymətinin  düşməsi  və  ya  əsas  idxal  mallarının 

qiymətinin qalxması), düzgün olmayan mübadilə kursu (adətən, yüksək), siyasi 

qeyri-sabitlikdir. 

F.Mişkin hesab edir ki,  “maliyyə  böhranı  fenomeni” – maliyyə  aktivlə-

rinin  qiymətlərinin  kəskin  enməsi  və  bir  çox  maliyyə  şirkətlərinin  müflisləş-

məsi ilə xarakterizə olunur. F.Mişkin maliyyə böhranının aşağıdakı səbəblərini 

qeyd etmişdir: 

1.  faiz dərəcələrinin artımı; 

2.  fond bazarlarında qiymətlərin enməsi; 

3.  qiymətlərin ümumi səviyyəsinin gözlənilmədən enməsi; 

4.  qeyri-müəyyənliyin artması; 

5.  bank panikası. 

 “Beynəlxalq iqtisadiyyat” adlı ədəbiyyatın məşhur amerikan müəllifləri 

Tomas  Puqel  və  Piter  X.  Lindert  maliyyə  böhranının  yaranma  səbəbinin  beş 

amilini  müəyyən  etmişlər:  həddindən  artıq  kredit  və  borc,  xarici  beynəlxalq 

ş

oklar, valyuta riski,  daimi olmayan beynəlxalq qısamüddətli  kreditlər,  qlobal 

infeksiya.  Bu  amillər  əsasən  Türkiyə,  Cənub-Şərqi  Asiya  ölkələrində,  Ru-

siyada, Latın Amerikası ölkələrində müşahidə olunurdu. 

Beləliklə,  maliyyə  böhranının  tərkib  hissəsi  kimi  aşağıdakı  elementləri 

müəyyən edə bilərik: 

1. valyuta böhranı – milli valyutanın devalvasiyasına gətirib çıxarır. 

2.  bank böhranı – dövlətdən iri həcmdə maliyyə dəstəyi tələb edir. 

3. borc böhranı – xarici və daxili borcda problemlərin kəskinləşməsi ilə 

bağlıdır. 

4. birja – qiymətli kağızların kursunun kifayət qədər enməsi prosesi. 

Valyuta  böhranları-  bu  valyuta  sferasında  stabilliyin  kəskin  ziddiyyət-

ləridir.  Bu  əsasən  özünü  valyuta  kurslarının  kəskin  oynamasında,  kapitalın 

“qaçışında”,  devalvasiya  və  revalvasiyada,  beynəlxalq  likvidliyin  pisləşmə-

sində,  valyuta  kredit  və  maliyyə  münasibətlərində  ziddiyyətlərin  kəskin-

ləşməsində özünü büruzə verir. 

Maliyyə sektorunun liberallaşdırılması ilə ikiqat valyuta-bank böhranları 

arasında sıx əlaqə olduğunu bildirirlər. Maliyyə liberallaşması nəticəsində faiz 

dərəcələrinin artımı ölkəyə intensiv kapital axınına yol açır. Şərqi Asiya ölkə-

lərində finans liberallaşdırılması əsasən 70-ci illərin sonu, 90-cı illərin əvvəllə-

rində baş verdi ( ndoneziyada 1983-1993-cü illərdə, Malayziyada 1978-1985-ci 

illər,  Tailandda    1988-1990-cı  illər,  Cənubi  Koreyada    1988-1995-ci  illər, 

Filippində 1984-1991-ci illər). 

---

 

 

110

1982-ci  ildə  bəzi  ağır  borc  içində  olan  inkişaf  etməkdə  olan  ölkələrin 

beynəlxalq banklara olan borclarını ödəyə bilməməlrinə görə bankçılıq böhranı 

meydana  gəldi.  Bank  böhranları  bank  aktivlərinin  aktiv  keyfiyyətindəki  po-

zulmanın  yayılmasından  qaynaqlanır.  Bu  pozulma  bankların  kredit  portfel-

lərindəki problemli kreditlərin payının  yüksəlməsi, daşınmaz əmlak və  aksiya 

qiymətlərinin düşmələri ilə müşahidə edilir. 

BVF və Dünya Bankı kimi kredit qurumlarının dəstəkləndiyi inkişaf et-

məkdə olan ölkələrə təklif edilən modellər aşağıdakılardır: 

•  xarici ticarətdə liberallaşma siyasəti; 

•  dövlət sərmayəli müəssisələrin özəlləşdirilməsi; 

•  tədiyyə balansının tarazlığını təmin etmək; 

•  valyuta kursunun sabit saxlanma siyasəti. 

Yuxarıda  göstərilən  modellər  inkişaf  etməkdə  olan  ölkələrdə  fəaliyyət 

göstərməsinə  baxmayaraq,  bu  ölkələrdə  finans  böhranları  dərinləşmiş  və  iqti-

sadi  ədəbiyyatda  bunların  səbəb  və  nəticələri  ciddi  müzakirə  obyektinə  çev-

rilmişdir.  Artan  xarici  ticarət  kəsirinə  qarşılıq  qısamüddətli  sərmayə  axınları 

tədiyyə  balansında  problem  olmadığı  siqnalını  vermişdir.  Valyuta  kursu  üzrə 

meydana gələn təzyiq və psixoloji devalvasiya gözləmələri böyük miqdarlı spe-

kulyativ hərəkət ilə birləşdikdə, yüksəksəviyyəli bir devalvasiya və daha sonra 

valyuta  bazarı  ilə  başlayıb  bütün  iqtisadiyyatı  alt-üst  edən  maliyyə  böhranı 

olmuşdur. 

nkişaf  etəməkdə  olan  ölkələrdə  valuyta  böhranlarıının  bir-birinə  həd-

dindən  artıq  bənzəməsi  xarakterik  bir  haldır.  ndoneziya,  Malayziya,  Rusiya, 

Braziliya  –  bu  ölkələrin  milli  valyutalarının  bir-birinə  çox  oxşar  vəziyyətdə 

inflyasiyaya  uğraması  beynəlxalq  maliyyə  bazarının  təşkilində  və  ya 

inflyasiyanın idarəetmə mexanizmində sistem defektinin olmasını açıq şəkildə 

büruzə verir. Bu defekt özünü aşağıdakı şəkildə göstərir: 

Dövlətlərin  kapital  əməliyyatlarına  olan  nəzarətinin  zəifliyi  və  belə  bir 

nəzarətin  zəifliyi  transmilli  spekulyantların  inkişaf  etməkdə  olan  ölkələrdə 

sərbəst  fəaliyyəti  üçün  şərait  yaradır.  Borc  alan  ölkə  xarici  kredit  alan  kimi 

valyuta  spekulyantı  dərhal  bu  ölkəyə  vəsait  qoyur.  BVF-nin  şərtlərinə  əsasən 

üzv  ölkədə  sərbəst  maliyyə-valyuta  bazarı  olmalıdır.  Kredit  tam  istifadə 

olunmayanacan belə bir təəssürat yaranır ki, hər şey uğurla həyata keçirilir və 

iqtisadi artım mövcuddur. Milli valyutanın möhkəm valyuta olması görüntüsü 

yaranır  və  yüksək  gəlir  təmin  olunur.  Valyuta  sərf  olunandan  sonra  isə  gəlir 

azalır və investorların valyutaları ölkəni tərk edir. Təcili “xilasetmə əməliyyatı” 

belə  vacib  məqamda  vəziyyəti  daha  da  mürəkkəbləşdirir.  Belə  ki,  yerli  val-

yutanın dayanıqlığını təmin etmək üçün BVF-nin ayırdığı kredit transları–BVF 

üzv  ölkələrin  maliyyə  kəsirini  aradan  qaldırmaq  və  tədiyyə  balansını 

tənzəmləmək üçün 4 kredit payı (tranş) şəklində 3 illik vəsait təqdim edir. Bu 

tranşların  hər  birinin  həcmi  ölkənin  kvotasının  25%-nə  bərabərdir  və  hər  pay 

daha  sərt  nəzarətlə  verilir.  Məsələn,  1998-ci  ilin  avqusutnda  Rusiyanın  Milli 

---