MikrobiologiYA, sanitariya və GİGİyena fəNNİ azərbaycan böLMƏSİ

olunur.  Son  zamanlarda  əsasən  N.Krasilnikovun  və  Bercinin  təyinediciləri  ilə 
mikro-orqanizmləri  təsnifləşdirirlər.  Həmin  təsnifata  əsasən  mikroorqanizmləri, 
daha  dəqiqi  bakteriyaları  prokariotlar  aləminə  aid  edirlər  ki,  onlar  da  iki  şöbəyə 
bölünürlər: 
1.Sianobakteriyalara. 
2.Bakteriyalara.  
N.Krasilnikovun  (1949)  təsnifatında  onlar  mikroorqanizmlərə  (Protophyta) 
aid edilib, 2 qrupa bölünürlər. 
a) tərkibindəxlorofillolanlara 
b) xlorofilsizlərə. 
Bunlar  da  sıralara,  fəsillərə,  cinslərə  və  növlərə  bölünürlər.  Lakin  Bercinin 
(1974)  təyinedicisində  bütün  prokariot  mikroorqanizmlər  ayrı-ayrı  aləmə  daxil 
edilir  və  bu  barədə  iki  istiqamət  vardır.  Birincidə  prokariotlar  aləmi  2  şöbəyə 
bölünür. 
Birinci şöbə – fototrof prokariotlar (Photobacteria) adlanır. 
İkinci şöbə – işığa laqeyd olan prokariotlardır (Scotobacteria). 
Onların hər biri 3 sinifə bölünür. Birinci şöbənin siniflərinə aiddir: 
 sinif – göy-yaşıl yosunlar. 
 sinif – qırmızı rəngli fotobakteriyalar. 
 sinif – yaşıl rəngli fotobakteriyalar. 
İkinci şöbəyə 3 sinif aid edilir: 
 sinif – bakteriyalar. 
 sinif – rikketsilər (eukariot hüceyrələrin obliqat parazitləri). 
sinif – mikoplazmalar (hüceyrə divarı olmayan bakteriyalar). 
İkinci  istiqamətdə  də  prokariotlar  aləmi  2  şöbəyə  bölünür:  bakteriyalara  və 
sianobakteriyalara. 
Bercenin 1974-cüil təyinedicisində Bacteria şöbəsinə üstünlük verilir. 
Bakteriyaları  təsnif  edərkən  hüceyrənin  forması,  fizioloji  əlaməti,  maddələr 
mübadiləsi və qohumluq əlaqəsi nəzərə alınır. 
Bütün bakteriyalar 4 sinfə bölünürlər: 
1. Aktinomisetlərə – Actinomycetes; 
2. Əsil bakteriyalara – Bacteriaceae; 
3. Miksobakteriyalara (selikli bakteriyalar) – Myxobacteriaceae; 
4. Spiroxetlərə - Spirochaetaceae. 
 
 Bakteriyalar və viruslar 
Buraya aid edilən mikroorqanizmlər morfoloji və funksional xüsusiyyətləri ilə 
bir-birindən kəskin fərqləndiklərinə görə bu orqanizmləri 19 qrupa toplayırlar: 
 1-ciqrup.  Fototrofbakteriyalar.  Fotosintezedici  bakteriyalar  olub,  xüsusi 
piqmentlərə  malik  olmaları  və  fotosintez  prosesini  həyata  keçirmələri  ilə 
səciyyələnirlər.  Göy-yaşıl  yosunların  və  yaşıl  bitkilərin  fotosintezindən  fərqli 
olaraq bunların fotosintezi zamanı oksigen xaric olmur. 
  şöbə  sianobakteriyalar  –  göy-yaşıl  yosunlar.  Bunlara  birhüceyrəli, 
koloniya 
halında 
və 
ya 
sapşəkilli 
müxtəlif 
rəngli 
yosunlar 
aiddir. 

---

Sianobakteriyaları  bakteriyalarla  əlaqələndirən  tipik  xüsusiyyətlərdən  biri  onların 
qılafının  daxili  hissəsinin  mursindən  ibarət  olması,  lizosinə  həssaslığı,  nüvə 
maddəsinin  hüceyrənin  digər  elementlərindən  xüsusi  membranla  ayrılmaması, 
mitoxondrii  və  xloroplastların  olmamasıdır.  Göstərilən  bu  əlamətlər  onları 
prokariotlara daxil etməyə imkan verir. Bunlar avtotrof orqanizmlərdir. 
Bu orqanizmlər şirin sularda, torpaqda, bəzən isə dənizlərdə yaşayırlar. Onlar 
durğun  sularda,  nohurlarda,  göllərdə  və  sakit  axan  çaylarda  (plankton  kimi)  da 
geniş  yayılmışdır.  Bu  yosunlar  adətən  yay  zamanı  sürətlə  inkişaf  edərək  suyu 
bozumtul-göy  rəngə  boyayırlar.  Göy-yaşıl  yosunlar  qeyri-əlverişli  şəraitə  çox 
davamsız  olub,  qidalara  az  tələbkardır.  Hindistanda,  Yaponiyada,  Çində  bu 
yosunlardan  düyü  əkinlərinin  məhsuldarlığını  artırmaq,  yəni  torpağı  bu 
orqanizmlərin  hesabına  azotla  zənginləşdirmək  üçün  istifadə  edilir.  Bu  yosunlar 
üzvi  maddələrlə  zəngin  olan  çirkli  sularda  daha  sürətlə  çoxalırlar.  Bunlar  həddən 
artıq  çoxalmaqla  su  hövzələrində  onurğasız  heyvanların,  balıqların  tələf  olmasına 
səbəb olurlar. 
6. Viruslar 
Çox xırda ölçülərə malik olub, digər mikroorqanizmləri keçirməyən bakterial 
süzgəclərdən  süzülüb  keçən  və  müəyyən  hüceyrə  quruluşu  olmayan  canlılara 
viruslar  adı  verilir  (latınca  virus  –  heyvan  mənşəli  zəhər  deməkdir).  «Virus» 
termini  ilk  dəfə  Hollandiya  alimi  Beyerinq  tərəfindən  təklif  edilmişdir.  Bu 
canlıların  varlığını  əvvəllər  xəstə  heyvan  və  bitkilərdən  sürüntünü  sağlam 
orqanizmə daxil etdikdə, orada xəstəliyin əmələ gəlməsi ilə müşahidə etmişlər. 
Viruslar  cansızlarla  canlı  təbiət  arasında  keçid  təşkil  edən,  hüceyrə  quruluşu 
olmayan  bioloji  fəal  varlıqdır.  Onların  özlərinə  məxsus  bioloji  xüsusiyyətini 
saxlamaqla kristallaşması,  virusların  ikili təbiətli olmasını  göstərir.  Amerika alimi 
Stenli 1945-ci ildə tütündə alabəzək xəstəliyi törədən virusun iynəvari kristallarını 
almışdır.  Sonralar  heyvanların  virusları,  1965-ci  ildə  isə  bakteriofaqın  kristalları 
alınmışdır.  Kristallaşma  virusların  xüsusi  qabiliyyəti  olduğundan,  onların 
birmənalı canlılara aid olmasına şübhə yaradır. 
Virusların  canlı  varlıqlara  daxil  olmasına  şübhə  yaradan  ikinci  xüsusiyyət, 
onlarda canlı maddəyə xas olan sərbəst maddələr mübadiləsinin olmamasıdır. Viruslar 
da  biopolimerlərin  sintezini  aparan  fermentlərin  olmamasına  görə  inert  hissəciyə 
bənzəyirlər. Bunların bioloji fəallığı yalnız yoluxdurduğu hüceyrədə  müşayət olunur. 
Viruslar sahib hüceyrələrdə çoxalaraq onları tələf edirlər. Virusları hüceyrə quruluşlu 
orqanizmlərdən fərqləndirən əsas xüsusiyyət, onlarda yalnız bir tip nuklein turşusu – 
ya  DNT  və  ya  RNT-nın  olmasıdır.  Bitkiləri  yoluxduranda  əsasən  RNT,  heyvan  və 
insanları yoluxduranda isə həm RNT, həm də DNT tərkibli viruslar olur. 
Bununla bərabər, viruslarda canlılara xas olan xüsusiyyətlər də vardır. Virusların 
tərkibində zülal  molekulu,  bəzilərində  hətta  lipid  və  karbohidrat  molekulları da olur. 
Digər  canlılar  kimi  viruslarda  da  dəyişkənlik  və  irsi  xüsusiyyətləri  nəsildən  nəslə 
keçirmək qabiliyyəti vardır. Viruslar üçün səciyyəvi xüsusiyyət onların çoxalmasıdır, 
amma  bu,  hüceyrənin  maddələr  mübadiləsi  və  enerci  ehtiyatı  hesabına  gedir. 
Beləliklə, viruslar spesifik hüceyrədaxili parazit sayılırlar. Virusların mənşəyi məlum 
deyil  və  bu  barədə  yalnız  müəyyən  fərziyyələr  vardır.  Virusların  təbiətini,  xarici 
görünüşünü,  kimyəvi  tərkibini,  çoxalmasını,  yayılmasını,  müxtəlif  xəstəliklərdə 

---