MikrobiologiYA, sanitariya və GİGİyena fəNNİ azərbaycan böLMƏSİ

rolunu, onlarla mübarizə üsulunu və mənşəyini öyrənən elmə virusologiya deyilir. Bu 
da  öz  növbəsində  ümumi  və  xüsusi  virusologiyaya  bölünür.  Virusların  təbiətini, 
çoxalmasını, 
təsnifatını, 
morfologiyasını, 
quruluşunu, 
kimyəvi 
tərkibini, 
dəyişkənliyini,  hüceyrələrlə  nisbətini  ümumi  virusologiya  öyrəndiyi  halda,  xüsusi 
virusologiya  virus  xəstəliklərinin  etiologiyasını,  yayılmasını,  diaqnostikasını, 
profilaktika və müalicə üsullarını tədqiq edir. Virusların ayrılması və virusologiyanın 
mühüm  bioloji  fənn  kimi  meydana  çıxması  rus  alimlərinin  adı  ilə  bağlıdır.  1886-cı 
ildə  məşhur  mikrobioloq  N.Hamaley  qaramalın  taun  xəstəliyini  öyrənərkən,  xəstə 
heyvanın qanını mikrobları keçirməyən bakterioloji süzgəcdən süzüb, sağlam heyvana 
keçirir və onun xəstələndiyini görür.
 
1892-ci  ildə  botanik  D.İ.  İvanovski  krım  tarlasında  tütünün  alabəzək 
xəstəliyini  öyrənərkən  bunun  adi  mikroblardan  fərqli,  xırda  ölçülü  «mikroblar» 
tərəfindən əmələ gəlməsini kəşf edir, xəstə bitkinin şirəsini Şamberlap süzgəcindən 
süzdükdə,  xəstəlik  əmələ  gətirən  canlıların  həmin  süzgəcdən  keçdiyini, 
laboratoriya  şəraitində  adi  qidalı  mühitlərdə  yetişmədiyini  göstərmiş,  hətta 
virusların kristallarını da müşahidə etmişdir. 
Viruslar formalarına görə bir neçə qrupa bölünürlər:  
1) dəyirmi formalı viruslar - heyvan, insan və bitki xəstəlikləri əmələ gətirən 
viruslar (qrip, qızılca); 
2) kubvariformadaolanviruslar (çiçək); 
3) basilformalı viruslar (arpanınxətlivirusu); 
4)  çöp  formalı  viruslar  (tütündə,  kartofda  alabəzəklik  xəstəliyi  törədən 
viruslar); 
5) sapşəkilli viruslar (kartof virusu, şəkər çuğundurun saralmasına səbəb olan 
virus). 
Virusların  təsnifatı.  Viruslar  kəşf  edildikcə  onların  biologiyası  barədə  faktik 
materiallar  da  çoxalmış  və  bu  da  onları  təsnifləşdirməyə  imkan  vermişdir.  Hazırda 
virusları  təsnifləşdirdikdə  1965-ci  ildə  mikrobioloqların  Moskvada  keçirilən 
beynəlxalq  konqresdə  qəbul  olunan  təsnifatdan  istifadə  edilir.  Bu  təsnifatda 
nuklein turşuları nəzərə alınmaqla Vira tipi iki yarım tipə bölünür: 
1. Tərkibində RNTolanviruslara – Ribovira; 
2. DNT-yə malikolanviruslara – Deoxyvira. 
 
7. Bakteriofaqlar 
Viruslara  yaxın  orqanizmlərdən  olub  ilk  dəfə,  1898-ci  ildə  N.F.Hamaleya 
tərəfindən kəşf edilmişdir. O, bakteriyaların naməlum amil tərəfindən duruluşunun 
itirildiyini  müşahidə  etmiş  və  bunu  bakteriolizin  adlandırmışdır.  İngilis 
bakterioloqu  Tvort  isə  1915-ci  ildə  stafilokokkların  koloniyasının  görünüşünü 
dəyişən yoluxucu amili – faqı müşahidə etmişdir. 
Kanada  bakterioloqu  D’Errel  qanlı  ishal  çöplərini  yoluxduran  bakteriofaqı 
kəşf  etmişdir.  Tədqiqatlar  göstərmişdir  ki,  bir  çox  mikroorqanizmlərin  özlərinə 
məxsus  faqları  mövcuddur.  Bakteriyaların  faqları  bakteriofaq,  şüalı  göbələklərin 
faqı isə akrinofaq adlanır və s. 
Bakteriofaq  üç  formada  olur.  Onlar  yetkin  faq,  profaq  və  vegetativ  faq 
adlanırlar.  Yetkin  faq  maddələr  mübadiləsi  aparmır,  bakteriyaya  toxunaraq, 

---

hüceyrə  tərəfindən  adsorbsiya  olunur.  Sonra  isə  bakterial  hüceyrənin  əriməsi 
nəticəsində  faqlar  sərbəstləşir  və  yetkin  faqlara  çevrilirlər.  Profaq  isə  sahib 
hüceyrəni tələf etmir, əksinə  onunla  müştərək  həyat  keçirir. Profaq çoxalaraq onu 
dağıdır  və  vegetativ  formaya  keçir.  Hüceyrə  üçün  qeyri  əlverişli  şəraitdə  profaqı 
daşıyan  kultura  lizogen  adlanır  və  təbiətdə  bakteriofaqlar  belə  kulturalarda  öz 
nəsillərini qoruyub saxlayırlar. 
Bakteriofaqlar  vəba,  qarın  yatalağı,  qanlı  ishal,  difteriya  və  s.  xəstəliklərdə 
müalicəvi təsir göstərir. Onlardan cərrahiyyədə də istifadə oluna bilər. 
Kimyəvi  tərkibinə  görə  faqlar  zülal,  nuklein  turşuları  və  lipidlərdən 
ibarətdirlər. Onlar viruslar kimi yalnız canlı hüceyrələrdə yaşayıb çoxalırlar. 
Bunlardan  əlavə  təbiətdə  yosunlar  (Algae)  da  geniş  yayılmışdır.  Onlar  qida 
mənbələri kimi və s. məqsədlərlə istifadə olunurlar. 
 
8. Göbələklər (Funqi) 
Xlorofilsiz  ibtidai  bitkilərə  aid  olub  göbələklərin  90.000-ə  qədər  növü 
məlumdur.  Onlar  torpaqda,  suda,  bitkilərlə  müştərək  münasibətdə,  bir  çoxları  da 
bitki və heyvanlarda müxtəlif xəstəliklər törədirlər. 
Göbələklər  ən  mürəkkəb  üzvi  maddələrin  parçalanmasında  mühüm  rol 
oynayırlar.  Yaşayış  tərzi  ilə  əlaqədar  olaraq  onların  vegetativ  bədənləri  əsasən 
mitsell adlanan budaqlanmış nazik saplardan təşkil olunmuşdur. 
Göbələklər 
tipinə 
görə 
arximisetlər 
(Archmycetes), 
fikomitsetlər 
(Phycomycetes), 
kisəli 
göbələklər 
(Ascomycetes), 
bazidiomisetlər 
(Basidiomycetes),  natamam  göbələklər  (Fungi  imperfecti)  adı  altında  5  sinfə 
bölünürlər. 
Birinci və ikinci siniflər ibtidai, üç və dördüncü siniflər isə ali göbələklərə aid 
edirdilər. 
Mikrobioloji  baxımdan  marağlı  təsərrüfat  əhəmiyyətinə  malik  və  təbiətdə 
geniş  yayılmış  kif,  maya  göbələkləri  və  bəzi  natamam  göbələklərin  öyrənilməsi 
istehsal sahələri  üçün  vacibdir.  Kif  göbələkləri   (şəkil  1.3)  həm  ibtidai  və  həm  də 
ali  göbələklərə  aid  edilirlər.  Onların  təbiətdə  daha  çox  yayılmış  Mucor,  Rhizopus 
(şəkil  1.4)  nümayəndələri  məlumdur.  Bir  çox  nümayəndələri  müxtəlif  fermentlər 
və  turşular  ifraz  edirlər,  və  üzvi  maddələrin  parçalanmasında  mühüm  rol 
oynayırlar. Hər  iki cinsin  müxtəlif  növləri  meyvə  və tərəvəzlərin  xarab olmasında 
iştirak edirlər. 
 
Şəkil 1.3. Kif göbələkləri: 
 a – Penicillium: 1 – konidiya daşıyıcı; 2 – budaqlar; 3 – steriqmalar;  
4 – konidiyalar;  

---