MikrobiologiYA, sanitariya və GİGİyena fəNNİ azərbaycan böLMƏSİ

Osmotik  təzyiqi  hüceyrə  təzyiqindən  yüksək  olan  hipertonik  məhlullardan 
əksər mikroorqanizmlər özlərinə lazım olan suyu ala bilmir.Biologiyada bu təzyiq 
fizioloji quraqlıq kimi qeyd olunur.Təbii mühitdə buna şoran torpaqlarda və duzlu 
hovuzlarda yaşayan mikroorqanizmlərdə rast gəlmək olar. 
Bakterial  hüceyrələrin  daxilində  osmotik  təzyiq  10-20%-li  saxaroza 
məhlulunun  təzyiqinə  müvafiq  gəlir.Əgər  bakteriyalar  yüksək  osmotik  təzyiqli 
məhlula  daxil  edilərsə,  o  zaman  hüceyrələrdə  plazmoliz  hadisəsi  baş  verir  və 
bunun  da  nəticəsində  onlar  inkişafdan  qalır.Mikroorqanizmlər  çox  aşağı  osmotik 
təzyiqli mühitə düşdükdə mühitdə olan su hüceyrəyə daxil olub onu şişirdir ki, bu 
hadisəyəturqor adı verilir. 
Çox  yüksəktəzyiqli  mühitdəöz  həyat  fəaliyyətlərini  davam  etdirən 
mikroorqanizmlərəosmofillər  deyilir.  Əksərən  bunlar  duz  sevənlər  –  holofillər 
olub, natrium-xloridə yüksək dərəcədə tələbkar olmaları ilə səciyyələnirlər. 
Holofillərözləri  də  mülayim  və  ifrat  holofillər  olmaq  üzrə  2  qrupa 
bölünür.Mülayim holofillər mühitdə NaCl duzunun qatılığı 2-5% olduqda, normal 
inkişaf  edirlər.Çox  yüksək  duzlu  mühitəuyğunlaşan  mikroorqanizmlərə    rast 
gəlinir  ki,  bunlara  da  ifrat  holofillər  deyilir.  Belə  mikroorqanizmlərəşoran 
torpaqlarda,  Ölü  dənizin  suyunda  rast  gəlmək  olur.Qeyd  etmək  lazımdır  ki, 
mühitdə 15-20% NaCl olduqda mikrob hüceyrəsinin daxilində osmotik təzyiq 90-
100 atm. bərabər olur.Belə vəzifədə yalnız holofillər yaşaya bilər. 
Hidrostatik  təzyiq.Zülallar  çox  yüksək  hidrostatik  təzyiqdə  (10000 
atm.)parçalanırlar. 
Mikroorqanizmlərin 
hidrostatik 
təzyiqə 
həssaslığı 
müxtəlifdir.Elə  bakteriyalar  var  ki,  onlara  ən  kiçik  atmosfer  təzyiqi  belə  təsir 
göstərir.Lakin  bunlarla  yanaşı,  mikroorqanizmlər  arasında  yüksək  atmosfer 
təzyiqinə uyğunlaşmış növlər də məlumdur.Belə mikroorqanizmlərə barofillər adı 
verilir.Dənizlərdə,  okeanlarda  yayılmış  bir  çox  bakteriyaların  2-9  km  dərinlikdə 
200-900 
atm.təzyiqinə 
məruz 
qalmalarına 
baxmayaraq, 
onlar 
tələf 
olmurlar.Bakteriyaların  sporları  atmosfer  təzyiqinə  daha  da  davamlıdır  və  belə 
formalar 20000 atm. təzyiqində öz həyat fəaliyyətini dayandırır. 
 
4. Kimyəvi amillərin mikroorqanizmlərə təsiri 
Bunlara mühitin tərkibi və reaksiyası, oksidləşmə-reduksiya reaksiyası aiddir. 
1) Mühit reaksiyası  mikroorqanizmlərin  həyat  fəaliyyətinə təsir edən  mühüm 
kimyəvi  amil  hesab  olunur.  Mühitin  turşuluğu  pH  işarəsi  ilə  ifadə  edilir.pH 
kəmiyyəti neytral mühüt üçün 7,0; turş mühit üçün 0-6,0 və qələvi mühit üçün 8,0-
14,0  bərabərdir.  Mikroorqanizmlərin  mühit  reaksiyasına  münasibəti  çox 
müxtəlifdir.Əgər  bəziləri  pH  kəmiyyətinin  geniş  həddində  inkişaf  edirsə,  digər 
mikroorqanizmlərin  inkişafıüçün  isə  pH  dəyişməsi  az  həddə  olur.  Bir  çox  kif 
vəmaya  göbələkləri  üçün  pH  3,0-6,0,  əksər  bakteriyalar    üçün  isə  pH7,0-7,5 
əlverişlidir.  Özləri  turşu  yaradan  bakteriyalar  (sirkə  turşusu,  süd  turşusu,  limon 
turşusu  və  yağ  turşusu)istisna  təşkil  edir.  Kəskin  turş  mühit  bakteriyalara 
məhvedici təsir göstərir. 
Su  hövzələrində  və  torpaqda  yaşayan  mikroorqanizmlər  pH-ın  təsiri  ilə 
əhəmiyyətli  dərəcədə  dəyişilməyə  məruzqalmır.Ona  görə  də  onlar  pH  qiymətinin 

---

geniş  dairəsinə  uyğunlaşmışlar.Əksinə,  insan  və  heyvan  bədənində  yaşayan 
patogen mikroorqanizmlər pH-ın nisbətən dar diapazonunda inkişaf edirlər. 
2)  Bütün  mikroorqanizmlər  nisbətən  üçün  molekulyar  oksigen  hüceyrəni 
enerji 
ilə 
təmin 
edən 
oksidləşmə-reduksiya 
reaksiyalarında 
elektron 
akseptorukimi  çox  vacibdir.  Mikroorqanizmlər  oksigenə  olan  münasibətinə  görə 
bir-birindən 
fərqlənirlər.Molekulyar 
oksigenli 
mühitdə 
inkişaf 
edən 
mikroorqanizmlərə  aeroblar,  molekulyar  oksigensiz  mühiti  sevənlər  isə 
anaeroblar 
adını 
daşıyırlar. 
Lakin 
mikroorqanizmlərin 
oksigenə 
olan 
münasibətləri  daha  dərindən  tədqiq  olunduqdan  sonra  məlum  olmuşdur  ki, 
bunların arasında çox və ya az miqdarda oksigenə tələbkar olanlar da vardır. Ona 
görə  də  hazırda  oksigenə  olan  münasibətlərinə  görə  mikroorqanizmləri  4  qrupa 
bölürlər:  obliqat  və  ya  ciddi  aeroblar,  obliqat  anaeroblar,  fakültativ  və  ya  şərti 
anaeroblar və  mikroaerofillər. Fakültativ anaeroblar obliqat aeroblarla anaeroblar 
arasında  keçid  təşkil  edirlər.Bunlar  həm  oksigenli,  həm  də  oksigensiz  mühitdə 
yaşama  qabiliyyətinə  malikdirlər.Məsələn,  stafilokokklar,  streptokokklar  bu 
qrupa aiddir. 
Mikroaerofillər  mühitdəçox  az  miqdarda  oksigen  olduqda  inkişaf  edirlər, 
məsələn, süd turşusu bakteriyaları. 
Mikrobların  aerobluq  dərəcəsi,  yəni  oksidləşmə-reduksiyaetməəmsalı  rH
2
  ilə 
ifadə edilir. Bu mühitin oksigen və ya hidrogenlə doydurulması ilə səciyyələnir və 
bunun diapazonu 0-dan 42,6-ya qədərdir. Obliqat aeroblarda rH
2
 diapazonu 10-30, 
obliqat  anaeroblarda  isə  0-12  arasında  olduqda  bunların  maddələr  mübadiləsi 
normal  gedir.  Obliqat  anaerobların  çoxalmasıüçün  rH
2
=3-5  olmalıdır.  Fakültativ 
anaeroblarda rH
2
 diapazonu daha genişdir (0-dan 30-a qədər). 
Mikroorqanizmlər  öz  həyat  fəaliyyətində  inkişaf  etdikləri  qidalı  mühitlə  sıx 
əlaqədar  olur.Ona  görə  də  ilk  növbədə  qidalı  mühitin  tərkibinin  təsiri  nəzərə 
alınmalıdır.Müəyyən olunmuşdur ki, qidalı mühiti mikrob hüceyrəsini qıcıqlandırır 
və  bubub  nəticəsində  hüceyrədə  mühitə  qarşı  müəyyən  hərəkət  –xemotaksis 
əmələgəlir.Bəzən  hüceyrələr  bir  qidaya  meyilli  olduğu  halda  digərindən 
uzaqlaşır.Mikroorqanizmlərin  qidalı  mühit  tərəfindən  cəlb  olunmasına  müsbət 
xemotaksis, mühitdən uzaqlaşmasına mənfi xemotaksis deyilir. 
Müxtəlif  təbiətli  kimyəvi  maddələr  mikroorqanizmlərə  təsir  etdikdə  3  effekt 
nəzərə çarpır: stimuləedici, bakteriostatik və bakteriosid.   
Kimyəvi  birləşmələr  ola  bilsin  ki,  mikroorqanizmlər  üçün  faydalı  olub,  qida 
maddəsi  kimi  istifadə  olunsun  bu  stimuləedici  effekt  verir.  Həmin  orqanizm 
böyüyüb çoxalır. 
Bakteriyaları  tələf  edən  hər  hansı  birləşmə  əlverişsiz  –  antimikrob  xassəli- 
bakteriosid təsirli olur, onlara məhvedici vəöldürücü təsir edir. 
Bəzi  maddələr  isə  mikroorqanizmlər  bakteriostatik  səsir  göstərir.Müəyyən 
müddət ərzində onların çoxlamasının və inkişafının qarşısını alır. 
Mikroorqanizmlərlə  mübarizədə  tətbiq  olunana  maddələr  antiseptic 
maddələr adlanırlar. 
Antimikrob  maddələr  özlərinin  kimyəvi  quruluşlarına  görə  bir  neçə  qrupa 
bölünürlər.Təcrübədə  müxtəlif  kimyəvi  və  bioloji  zəhərli  maddələrdən 
mikroorqanizmləri məhv etmək üçün dezinfeksiya zamanı istifadə edilir.Bu zaman 

---