MikrobiologiYA, sanitariya və GİGİyena fəNNİ azərbaycan böLMƏSİ

Hüceyrədə  plazmidilərin  miqdarına  həm  plazmidilər  özləri  və  həm  də 
bakterial genom nəzarət edir. 
Modifikasiya  dəyişkənliyi.  Xarici  mühitin  təsiri  altında  orqanizmdəəmələ 
gələn,  irsən  keçməyən  müvəqqəti  dəyişkənliyə  modifikasiya  adı  verilmişdir.  Bu, 
mikroorqanizmlərin  müxtəlif  xassələrinə  aid  ola  bilər.  Məsələn,  koloniyanın 
forması, selik əmələ gətirməsi, piqment ifrazetməsi, biokimyəvi aktivliyi, bakteriya 
hüceyrəsinin  morfologiyası və s. əlamətlərini dəyişə bilər. Müəyyən edilmişdir ki, 
eyni  bakteriya  növünün  kulturaları  bir-birindən  fərqlənir  vəəsasən  iki  formalı 
koloniyalar  şəklində  nəzərəçarpırlar.  Məsələn,  bir  çox  maya  göbələkləri, 
bakteriyalar  iki  müxtəlif  tip  koloniyalar  əmələ  gətirə  bilir:  hamar  –  S  (Smouth  – 
ingiliscə) və kələ-kötür – R (rough). 
Bakteriyaların  S-formaları dairəvi,  hamar, nəm, qabarıq, şəffaf, kənarları düz 
olan koloniyalar əmələ gətirir. 
R-formalara  gəldikdə  bunlar  şəffaf  olmayan,  səthi  və  kənarı  girintili-çıxıntılı 
koloniyalar verir. 
S-formalar  əsasən  duru  qidalı  mühitdə  bulanıqlıq,  R-formalar  isə  ya  çöküntü 
və ya qaysaq əmələ gətirirlər. S-formalılar hərəkətli, R-lər isə hərəkətsizdirlər. 
Hər  iki  forma  bakteriyalar  şəkərləri  mənimsəmə  xüsusiyyətinə  vəəmələ 
gətirdiyi  məhsulların  kəmiyyəti  və  keyfiyyətinə  görə  fərqlənirlər.  Əksər  mikrob 
növlərində  koloniyalar  S-formadan  R-formaya  və  tək-tək  hallarda  isə  əksinə  keçə 
bilər. Bakteriyalar arasında bir-birindən  fərqlənən  müxtəlif  variantlara parçalanma 
prosesinə (S-O-R) dissosiasiya deyilir. 
Piqmentlər  bir  çox  mikroorqanizmlərdə  daimi  əlamətə  malik  deyillər.  Mühit 
şəraiti dəyişdikdə, tamamilə rəngsiz olan koloniya xüsusi rəngə boyana bilər.  
Qidalı  mühitin  tərkibinin  dəyişilməsi  də  mikroorqanizmlərdə  səthi 
dəyişkənlik  əmələ  gətirə  bilər.  Əgər  mikrob  əvvəlcə  qlükoza,  sonra  isə  arabinoza 
olan  mühitdə  becərilibsə,  bir  müddətdən,  yəni  laqfaza  dövründən  sonra,  həmin 
mikrobda  arabinozanı  parçalayanfermentlərin  əmələ  gəlməsi  sürətlənir.  Beləliklə, 
mikrobda arabinozanı  mənimsəməyə  uyğunlaşma  və  ya adaptasiya baş verir. Belə 
uyğunlaşma  müvəqqəti  xarakter  daşıyır.  Əgər  yenidən  mikroba  qlükoza  verilərsə, 
onda əksinə qlükozanı parçalayan fermentlər çoxalır, digəri isə azalır.  
Mikroorqanizmlərdəəmələ  gələn  dəyişiklikdən  hazırda  geniş  istifadə  olunur. 
İrsiyyəti istənilən istiqamətdə dəyişilmiş yeni mikrob növlərinin alınmasının nəzəri 
əhəmiyyətindən  başqa,  böyük  təcrübi  əhəmiyyəti  də  vardır.  Müxtəlif  seçmə  və 
hibridləşdirmə  yolu  iləəldə  edilən  mutantlar  arasında  çoxlu  antibiotik  maddələr, 
zülallar,  amin  turşuları,  vitaminlər  və  b.  üzvi  maddələr  sintezedənaktiv  ştammlar 
əldə  edilirvə  onlardan  mikrobiologiya  sənayesində  zavod  miqyasında  zülallar, 
vitaminlər, dərman maddələri və s. istehsalında istifadə edilir. 
 
2. Ətraf mühit amillərinin mikroorqanizmlərə təsiri 
Digər  canlılar  kimi,  mikroorqanizmlərin  də  inkişafı  və  həyat  fəaliyyəti 
yaşadığı  xarici  mühit  amilləri  ilə  sıx  surətdə  əlaqədardır.  Mühit  şəraiti  əlverişli 
olduqda,  onların  inkişafı  intensivləşir.  Qeyri-əlverişli  şərait  yarandıqda  isə  ya 
hüceyrə  inkişafdan qalır, ya da  hüceyrə tamamilə tələf olur. Bəziləri  isə əlverişsiz 
şəraitə düşdükdə spor, bəziləri isə kapsula əmələ gətirirlər. 

---

Mikroorqanizmlərə təsir göstərə bilən xarici mühit amillərini üç qrupa bölmək 
olar: fiziki, kimyəvi və bioloji amillər. 
 
3. Fiziki amillərin mikroorqanizmlərə təsiri 
Mikroorqanizmlərin  inkişafına  təsir  edən  fiziki  amillərə  rütubət,  temperatur,  şüa 
enercisi,  ultrasəs,  qidalı  mühitin  qatılığı,  osmotik  və  hidrostatik  təzyiq,  elektrik 
cərəyanı və s. aiddir.  
Mühitin nəmliyi mikroorqanizmlərin inkişafına böyük təsir göstərir.  
a)  Rütubətin  təsiri.  Su  mikroorqanizmlərin  həyatında  mühüm  amillərdəndir. 
Mikroorqanizmlərə  qida  maddələrinin  daxil  olması  və  qalıq  maddələrinin 
hüceyrədən  kənar  edilməsi  üçün  mühitdə  sərbəst  su  olmalıdır.  Rütubət  çox  az 
olduqda,  mikrobların  metabolizmi  ləngiyir,  sonra  isə  dayanır.  Mikroorqanizmlər 
rütubətə  olan  həssaslığı  ilə  bir-birindən  fərqlənir.  Bu  xüsusiyyətlərinə  görə 
mikroorqanizmləri üç qrupa bölmək olar: 
1. Rütubətə çox  həssas olanlar (hidrofil) – buraya sirkə turşusu bakteriyaları, 
nitratlaşdırıcı bakteriyalar, azotobakterlər, bir çox kif göbələkləri və s. aid edilir. 
2.  Nisbətən  az  rütubətli  mühit  sevənlər  (mezofil)  –  bunlar  quraqlıq  şəraitdə 
həyat fəaliyyətini bir neçə həftə və ya aylarla saxlaya bilir. Məsələn, vərəm çöpləri, 
bəzi aktinomisetlər, göbələklər. 
3. Quraqlığa davamlı mikroorqanizmlər (kserofil) çox az rütubətli mühitdə on 
illərlə  tələf  olmadan  yaşayır,  çünki  belə  mikroblar  quraqlıq  şəraitdə  spor  halına 
keçirlər.  Qarayara  çöpləri,  aktinomisetlərin  çoxu,  göbələklərin  bəzi  növləri  bu 
qrupa aiddir. Bakteriya və göbələklərin sporlarının quraqlığa daha çox davamlılığı 
onların  hüceyrələrində  40%-ə  qədər  suyun  olması  ilə  əlaqədardır.  Bunlarda 
maddələr mübadiləsi yavaşıyır, həyat fəaliyyəti ləngiyir. Əlverişli rütubət şəraitinə 
düşdükdə proseslər yenidən bərpa olunaraq öz axarına qayıdır. 
Koqun (1966) fikrincə hüceyrədaxili su 4 vəziyyətdə ola bilər:  
1)  Mühitin  nəmliyi  20%-dən  artıq  olarsa,  su  hüceyrəni  tam  doldurur.  Belə 
vəziyyətdə bütün biokimyəvi reaksiyalar normal gedə bilər; 
 2)  Nəmlik  20%-dən  az  olduqda  hüceyrə  kolloidi  gel  (çöküntü)  əmələ  gətirir 
ki, bu da hüceyrədə fermentativ reaksiyaları çətinləşdirir; 
3)  Nəmlik  5-10%  olduqda,  su  hüceyrənin  tam  deyil,  müəyyən  sahələrinə 
yayılır. Bu hissələrdə su molekulu mübadiləsi gedir, lakin fermentativ reaksiyaslar 
tamamilə dayanır; 
4) Nəmlik 5%-dən az olduqda su hüceyrənin ayrı-ayrı quruluş elementlərində 
toplanır.  
Hüceyrənin  susuzlaşması  zamanı,  su  tərkibində  həll  olan  maddələrlə 
hüceyrənin  mərkəzindən  kənarına  keçir.  Qurudulmuş  bakteriyaların  bir  qismi 
anabioz  həyat  tərzinə  keçir,  bir  qismi  isə  tələf  olur.  Mikroorqanizmlərin  kifayət 
qədər  nəmlik  olmadığı  şəraitdə  inkişaf  edə  bilməməsindən  qida  məhsullarının 
xarab olmasının qarşısını almaqda istifadə olunur. 
b)  Mühit  temperaturunun  təsiri.  Mühit  temperaturu  –  mikrobların  həyatına 
təsir  edən  ən  mühüm  amillərdən  biridir.  Hər  bir  mikroorqanizm  müəyyən 
temperatur  həddində  inkişaf  edə  bilir.  Onların  inkişafı  üçün  ən  aşağı  temperatur 
minimal, ən  yüksək temperatur –  maksimal, ən  fəal  inkişafı  üçün olan temperatur 

---