____________________Milli Kitabxana_____________________
9
əsər naminə özünü könüllü snrətdə çox şeydən məhrum etməyinə dəyərdi. "Dəli Kür" oxucuların
hədsiz marağına səbəb olmuşdu. Bütün daxili ziddiyyətlərinə baxmayaraq, əsərin baş qəhrəmanı
Cahandar ağa hamını əfsunlamışdı. Həmkarları da yazıçını bu uğuru münasibəti ilə təbrik edirdilər.
Belə bir vaxtda İsmayıl Şıxlı üçün ən yüksək qiymət, özünə ustad bildiyi Mehdi Hüseynin 1962-ci
ilin noyabrında ona göndərdiyi məktub oldu. Mehdi Hüseyn yazırdı; "Əzizim İsmayıl! "Dəli Kür"
əsərini dünən gecə oxuyub qurtardım. Düzünü deyim ki, mən səndən yaxşı əsər gözləyirdim, amma
bu cür qüvvətli və təsirli bir əsər yazmağını gözləmirdim. Əhsən, bərəkallah! Son on ildə bizim
ədəbiyyatımızdan oxuduğum heç bir əsər məni bu cür sarsıtmamışdı".
Hamı səbirsizliklə romanın ardını gözləyirdi. Əsəri tamamlamaq üçün İsmayıl Şıxlıya daha dörd
il vaxt lazım gəldi. Nəhayət, 1966-cı ildə "Azərbaycan" jurnalında romanın N hissəsi dərc olundu.
İllər keçəcək, "Dəli Kür"ün yaranıb ədəbiyyatımızın faktına çevrilməsini Nizami Cəfərov belə
mənalandıracaq: "Dəli Kür" onlarla povestlərin, romanların milli təfəkkürümüzdə yaratdığı mənəvi
səhradan axıb keçdi və ona can verdi". Bu, həqiqətən belə idi; sovet ideologiyasının tələb etdiyi
mövzulardan, hazır sxemlərdən, konflikt, ziddiyyət görüntüsü yaratmaq xatirinə istehsalat
mövzusunda uzun-uzadı soyuq, cansıxıcı mübahislərdən oxucular da, elə yazıçıların özləri də
bezmişdilər. "Dəli Kür" və 60-cı illərdə bir-birinin ardınca yazıları ən yaxşı povest və romanlar
Azərbaycan nəsrində yeni bir dönüş mərhələsi oldu. Yazıçılar indi mövzu seçimində, yaradıcılıq
axtarışlarında nisbətən sərbəst idilər.
Soruşula bilər: siyasi iqlimin yumşalmağa başladığı bir vaxtda İsmayıl Şıxlı niyə müasir
mövzuya yox, məhz tarixi mövzuya müraciət etdi? Zənnimcə, bu, başadüşüləndir. Çünki, uzun illər
idi ki, sovet ideologiya maşını
xalqların milli özünəməxsusluqlarını: onların dinlərini əllərindən almağa, adət-ənənələrini, əxlaq
normalarım, həyat tərzlərini mərhələ-mərhələ silib yox etməyə və beləliklə, "sovet xalqı" adı altında
bir xalq yaratmağa çalışırdı. Bu maşının gücü azaldıqda ilk olaraq milli mədəniyyətlər - xalqların ən
çevik və güclü özünübərpa instinkti fəallaşmağa başlayır; ədəbiyyat milli yaddaşı oyatmaqçün tarixi
keçmişə, folklora müraciət edir.
Bunları xatırlatmaqda mənim məqsədim İsmayıl Şıxlının "Dəli Kür"ünün izlərini onun əvvəlki
əsərlərində axtarıb tapmayan və beləliklə, "Dəli Kür"ün az qala möcüzə kimi göydəndüşmə olduğunu
söyləyənlərə etiraz etməkdir. Bu əsərin toxumu İsmayıl Şıxlının qan yaddaşında həmişə mövcud
olub, sadəcə, əlverişli şərait yarananda - oyanıb, Şıxlı da onu qələmə alıb; xoşbəxtlikdən bu, onun
sənətkar kimi yetkinlik dövrünə təsadüf edib – həqiqət budur.
İsmayıl Şıxlının ən doğma əsəri, şübhəsiz ki, "Dəli Kür"dür; yaratdığı ən güclü obraz isə -
Cahandar ağadır. Qəribədir, diqqət etdikdə, Cahandar ağada istənilən qədər mənfi cəhətlər,
naqisliklər var: başqasının namusuna sataşır - arvadını götürüb qaçır, rəiyyətə qarşı amansızdır,
bacısını qətlə yetirir, yoxsullara yuxarıdan aşağı baxır və sair və ilaxır. Lakin biz ona mənfi obraz
kimi baxmırıq, nifrət etmirik ona. Hətta. dəyişən zəmanədə təklənmiş dağ cüssəli Cahandar ağaya
acıyırıq. Bir sözlə, o, faciəvi obrazdır. Mən burda mütləq görkəmli filosof-tənqidçi Asif Əfəndiyevin
bu obrazla bağlı çox dəqiq fikirlərini yada salmaq istəyirəm. O yazirdı: "Yarımçıq ehtirasların,
yarımçıq mərdliyin, yarımçıq xeyirin, "nəzakətli" bədəməlliyin, pambıqla baş kəsməyin... antipodu
dəli Cahandar". - Onu oxucuya sevdirən cəhətləri necə də ustalıqla deyib... Və ya: "Cahandar ağa
quru, ehtirassız, namərd, zavallı adam deyil". Cahandar ağanın rəğbət doğuran xüsusiyyətlərini əsl
seleksiyaçı kimi necə də həssaslıqla, zərrə-zərrə toplayıb "sapa düzüb".
Tənqidçi sonra obrazin faciəsinin kökünü müəyyən edir, yazır: "Cahandar ağa başa düşmüşdür
ki, artıq dəyişməyə doğru gedən zəmanədə ona, onun idealına, həyat tərzinə yer yoxdur. Buna görə
də Cahandar ağanın mənəvi ölümü fiziki ölümünü qabaqlayır".
____________________Milli Kitabxana_____________________
10
Nəhayət, yekun: "Cahandar ağa tarix tərəfindən məhvə məhkum edilən şəxsiyyətdir. Onun həyat
idealı məhdud, fəaliyyəti birtərətli və qeyri-kamil, qayəsi ibtidaidir. Lakin o, qəribə bir şeriyyəti,
qəribə bir gözəlliyi və ahəngi də özüylə bərabər Kürün dalğalarına tapşırdı".
Bax, bu "qəribə"ləri görən də, ustalıqla oxucuya çatdıran da İsmayıl Şıxlı qələminin qüdrəti,
İsmayıl Şıxlının sənətkarlığıdır.
"Dəli Kür" haqqında yazan bəzi tənqidçilar (roman haqqında saysız-hesabsız məqalələr yazılıb)
onu "gərgin dramatik foqquşmalar, qüvvətlli xa-rakterlərromanı" adlandırırlar- tamamilə düzdür.
Bəziləri "feodal geriliyinin təsvirini" görürlər romanda - qoy görsünlər. Başqaları Cahandar ağaya
"dəliqanlı və zalım mülkədar" deyirlər - onlar da müəyyən mənada haqlıdırlar. Amma bütün bunlar
bir o qədər də əhəmiyyətli deyil. Əhəmiyyətli olan odur ki, İsmayıl Şıxlı Cahandar ağa kimi son
dərəcə sanballı ölməz bir obraz yaratmağa müvəffəq olmuş, Azərbaycan ədəbiyyatı xəzinəsinə "Dəli
Kür" kimi başdan-ayağa milli ruhla aşılanmış dəyərli bir roman vermişdir.
***
İsmayıl Şıxlı az yazan, amma yaxşı yazan yazıçılardan idi. "Dəli Kür"dən sonra o, uzun müddət
iri həcmli nəsr əsəri yazmadı. Düzdür, arada "Cəbhə gündəlikləri"ni çapa hazırladı, hekayələr yazdı,
amma oxucu ondan "Dəli Kür" kimi köklü-köməcli, dolğun xarakterlərlə zəngin, geniş panoramlı
roman gözləyirdi. Haqqı da vardı, axı, yazıçı özü söhbətlərində, müsahibələrində inqilabdan sonra,
20-ci illərdə Azərbaycanda baş vermiş hadisələri əhatə edəcək bir əsar yazmaq fikrində olduğunu
bildirmişdi və hətta gələcək romanının adını da elan etmişdi. "Qanlı təpə" adlanacaqdı həmin əsər.
Lakin mühüm arxiv sənədlərinə əlinin çatmaması, hələ də qapalı cəmiyyətdə yaşamağımız, inqilabın
beşiyi Moskvadan asılı olmağımız, "böyük qardaş" faktoru ona bu niyyətini həyata keçirməyə imkan
vermədi.
Bımunla belə, "Doli Kür"dən souuncu əsəri "Ölən dünyam"a qədər olan dövrü mən İsmayıl
Şıxlının həyatında çox mühüm bir mərhələ sayıram. Bu illərdə o, yenə də müəllimliyini davam
etdirdi, kinoda, teatrda qələmini sınadı, "Azərbaycan" jurnalının tarixində seçilən redaktorlardan
oldu, Yazıçılar İttifaqına rəhbərlik elədi və artıq dediyim kimi, hekayələr yazdı və "Cəbhə
gündəlikləri"ni çapa hazırladı. Gündəliklari o, 1942-ci ildən - cəbhəyə gedən gündən yazmağa
başlamışdı; uzun illər onların əsasında müharibə haqqında roman yazmaq fikrindəydi. Amma roman
yazmadı, bir balaca əl gəzdirib, demək olar ki, olduğu kimi adi bir döyüşçünün cəbhə gündəlikləri -
qeydləri şəklində çap etdirdi. Barıt qoxusu gələn gündəliklərin çox boyük əks-sədası oldu.
* * *
İsmayıl Şıxlı yaradıcılığının son akkordu ömrünün qürub çağı qələmə aldığı "Ölən dunyam"
romanıdır. Əsəri özü yazmağa başlasa da, sonradan ağır xəstəliyin fəsadı nəticəsində gözləri
tutulduğu üçün romanın əksər hissəsini diqtə etmək məcburiyyətində qaldı; bu işi vəfalı həyat yoldaşı
Ümidə xanım gördü.
"Ölən dünyam" forma baxımından İsmayıl Şıxlının əvvəlki iki romanından xeyli fərqlənir.
Nisbətən kiçik həcmli bu əsərdə yazıçı əsas sujet xətti ilə bağlı müxtəlif hadisələri paralel inkişaf
etdirmək hesabına və konkret zaman
çərçivələrini cəsarətlə pozaraq, gah irəli – gələcəyə gedib, gah da geri -keçmişə qayıtmaq sayəsində
iki böyük nəslin taleyini izləməyə və ölkənin siyasi mənzərəsini verməyə müvəffəq olur. Romanın
dili də quruluşuna uyğun çox çevik və lakonikdir; hətta təbiət təsvirlərinin özündə belə, "Dəli Kür"lə
müqayisədə, yazıçı bir-iki dəqiq ştrixlə kifayətlənir, qəti təfərrüata varmu. Qəribədir, illər uzunu
ənənəvi nəsr təhkiyəsindən kənara çıxmayan. Klassik roman janrınnın bütün qayda-qanunlarına
riayət edən İsmayıl Şıxlı "Ölən dünyam"da çərçivələri vurub dağıdır; qəhrəmanlarının taleyi ilə bağlı
bir epizodu, Azərbaycan miqyasında baş verən qlobal ictimai-siyasi proseslərin təsviri əvəz edir. Və
yaxud, aramla qələmə alınmış psixoloji vəziyyətdən sonra çox rahatlıqla süjetin müəyyan bir