Ministry of education of azerbaijan republic sumgayit state university

Magistrantların XXI Respublika Elmi konfransı, 17-18 may 2021-ci il 
317 
Cədvəl 2. Stasionar mənbələrdən atmosferə atılan çirkləndirici maddələr (min ton) (emal sənayesi) 
İllər 
Atmosferə atılan 
çirkləndirici 
maddələrin cəmi 
o cümlədən 
bərk 
qaz və 
maye 
onlardan 
kükürd 
anhidridi 
karbon 
oksidləri 
azot 
oksidləri 
karbohidrogenlər 
(uç.üzvi birl-siz) 
2008 
56,2 
16,1 
40,1 
2,5 
9,2 
4,2 
15,5 
2009 
64,0 
20,3 
43,7 
2,4 
9,9 
3,6 
19,0 
2010 
64,0 
23,9 
40,1 
3,3 
12,8 
3,9 
11,8 
2011 
42,2 
12,5 
29,7 
1,8 
3,1 
2,5 
17,4 
2012 
40,4 
12,0 
28,4 
1,4 
1,8 
2,5 
16,0 
2013 
41,8 
11,9 
29,9 
1,3 
2,2 
3,3 
14,3 
2014 
28,6 
2,1 
26,5 
0,7 
4,8 
1,3 
12,5 
2015 
27,5 
1,5 
26,0 
0,6 
3,6 
1,8 
11,5 
Belə ki, bu məlumatlara əsasən statisionar mənbələrdən atmosfer havasına atılan qaz və maye şəkilli 
tullantıların miqdarı 2006-cı ildə 40.1 min ton, 2007- ildə isə ən yüksək həddə çataraq 43,7 min ton olub. 
Ancaq son illərdə bu həcm xeyli azalaraq 2015-ci ildə 27,5 min ton olub. Neft emalı müəssisələrində yeni 
texnologiyaların tətbiqi və ekoloji risklərin vaxtında qar-şısının alınması ətraf mühitə dəyən ziyanları xeyli 
azaltmağa imkan verir (Cədvəl 2).
SUMQAYIT KİMYA SƏNAYESİNDƏN ATMOSFERƏ ATILAN ZƏRƏRLİ TOZ-QAZ 
QARIŞIQLARININ EKOLOJİ TƏSİRİNİN TƏDQİQİ VƏ QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ 
 
Şahbalayev İ.N. 
Sumqayıt Dövlət Universiteti 
E-mail: 
[e-mail] 
 
Sumqayıt Azərbaycanın 2-ci ən boyük şəhəridir və
burada tikilən kimyəvi zavodlar əsasən 20-ci 
əsrin 50-60-cı illərin 
əvvəllərində istismara verilmişdir.
İstehsal prosesi nəticəsində qaz tərkibli və bərk 
tullantılar qismən təmizlənərək, utilizasiya olunaraq atmosferə atılırdı. Lakin müasir texnologiya, qurğu və 
texnoloji proseslərin tətbiqi nəticəsində göstərilən nöqsanlar demək olar ki, aradan qaldırılmış, istehsal 
nəticəsində yaranan tullantıların atmosferə atılmasının qarşısının alınması üçün yeni layihələr tətbiq edilərək 
yenidənqurma və modernizasiya işləri aparılır.Şəhərin iqtisadi strukturunа kimya və neft-kimya, 
metallurgiya, maşınqayırma, еlеktrоеnеrgеtikа, yeyinti və yüngül sənaye, tikinti mаtеriаllаrı istehsalı 
müəssisələri daxildir. Şəhərdə mövcud olan sənaye müəssisələrinin əksəriyyəti müasir tехnоlоgiyаyа 
əsаsındа yеnidən qurulmuşdur. Şəhərin sənaye kompleksinin əsasını Sumqаyıt Tехnоlоgiyаlаr Pаrkı, 
“Аzərikimyа” İstеhsаlаt Birliyinin “Еtilеn Pоliеtilеn” zаvоdu, “Аzərsun Sənaye Parkı”nın müаsir zаvоdlаrı, 
Sumqayıt Kimya Sənaye Parkı ərazisində “Azərtexnolayn” Məhdud Məsuliyyətli Cəmiyyətinin polad boru 
zavodu, “Intеr Tеxtil” Açıq Səhmdar Cəmiyyəti, Gilan Textil Parkı sənaye kompleksi və digər müəssisələr 
fəaliyyət göstərir
. 
Qeyd olunan müəssisələrin fəaliyyəti nəticəsində müxtəlif növ və tərkibdə tullantılar yaranır ki, bu 
tullantılar atmosferə atılır. 
İstehsal prosesində tullantı mənbələri mütəşəkkil (stasionar) və qeyri-mütəşəkkil 
(müvəqqəti) olur. Mütəşəkkil mənbələrə tullantıların atmosferə xüsusi istiqamətləndirici borular və hava 
çəkənlər vasitəsi ilə atan mənbələr aid edilir. Bu mənbələrə qaz təmizləyici və kimyəvi çirklənmiş suların 
təmizləmə qurğuların quraşdırılması həyata kecirilir. Qeyri-mütəşəkkil mənbələr isə tüstü və toz tullantılarının 
istiqamətlənməmiş şəkildə atmosferə atan mənbələrdir.
Havaya çirkləndirici tullayan hər bir mənbəni səciyyələndirmək üçün istifadə olunan emissiya vahidi 
atılan maddənin həcmini konkret proseslə əlaqələndirir. CO, NO2, SO2 və bərk hissəciklər havanın keyfiy-
yətinə mənfi təsirlər göstərirlər. Çirkləndiricilər insan səhhətinə, ekoloji sistemlərə kəskin (qısamüddətli) və 
ya xroniki (uzun müddətli) təsir göstərə bilərlər. Ona görə bu qazların yol verilə bilən maksimal 
konsentrasiyalarına diqqət yetirmək lazımdır. CO2 isə birbaşa istixana effekti yaradan, azot oksidləri-NOx 
və CO kimi qazlar isə dolayısı yolla iqlim dəyişmələrinə səbəb olurlar. Bu qazlar atmosferə atıldıqdan bir 

---