Mirzə Məmmədoğlu
Yüklə 342,5 Kb. Pdf görüntüsü
|
adı isə əsrlər boyu qorunub saxlanılmışdır.
Atəşgah Azərbaycanda da vardır. Suraxanı qəsəbəsində hind atəşgədəsini 18-ci əsrdə Hindistanın Multan vilayətindən gələn tacir və zəvvarlar tikdirmişdir. Bəzi tədqiqatçıların fikrincə, həmin məbəd yerli atəşpərəstlərə məxsus qədim atəşgahın yerində tikilmişdir. Suraxanı atəşgədəsi əhali arasında atəşgah adı ilə məşhurdur. Müxtəlif vaxtlarda Bakıya baş çəkən A. Düma, A.P.Çexov, M.A.Balakirov və D.İ.Mendeleyevin, həmçinin, bir çox səyyahların, alim-orientalistlərin yol qeydlərində bu atəşgah xatırlanır. Avcala – Deyilənə görə, Kür çayının sahilində yerləşən, keçilməz bataqlıqlarla əhatə olunmuş ərazi insanlar üçün təhlükə yaradırdı. Camaat arasında belə bir inam yaranmışdı ki, bu yerlərdə bədxah ruhlar, əcinnələr dolaşırmış, gəlib keçənlər buradan tez uzaqlaşmağa çalışırlarmış. Belə ki, ta qədimdən onun adı pis, bədxah («avi» sözü gürcücə əsəbi, hirsli, bədxah deməkdir – red.) cala adlanıb. (Bir çox mənbələrə görə isə, «Avcala» iki türk mənşəli sözün birləşməsindən əmələ gəlib, «ov calası» mənasını verir. Bundan başqa, bu toponimin farsca «ab», yəni su ildə ilgili olduğunu da qeyd edənlər mövcuddur – red.) Azərbaycan-türk mənşəli olan «cala» sözü isə indi də dilimizdə işlənir, çöllük, düzənlik mənasını daşıyır. Avcalanın adı ta qədimdən məlumdur. Böyük Türkçülük dövründə, XI əsrin 80-ci illərində türklər qış aylarında Avcala və Diğomda qışlayarlarmış. Bu barədə Qurucu Davidin (David Ağmaşenebelinin) tarixçisi də məlumat verir. IX–XI əsrlərdə Avcala Tiflis əmirliyinə daxil idi. XII–XIII əsrlərdə isə Kaxet eristavlığına məxsus olub. Vaxuşti Baqrationi özünün tərtib etdiyi (1735-ci il) Tiflisin ilk planında Avcalaya doğru uzanan yolu göstərmişdir. Tiflis ərazisində o, Qıraq Avlabar ilə Çuquret arasında yerləşirdi. Elə həmin yol XIX əsrin əvvəllərində Tixonov tərəfindən tərtib olunmuş Tiflisin quruluş planında da Kukiya kəndi yaxınlığında, ikiyə bölünmüş Kvirasxovel dərəsinin yuxarılarında qeyd edilmişdir. Aşağı Avcala qəsəbəsinin böyük hissəsi sonralar XIX əsrin ortalarında tərtib edilmiş Tiflisin quruluş planında da göstərilmişdir. Avcala yolu – Qala barısı Avlabar qapısından başlayırdı. Belə ki, XVIII əsrədək indiki Metex yoxuşunda yerləşirdi. XVIII əsrin ikinci yarısında Avlabarın mühafizə sisteminin genişləndirilməsi ilə əlaqədar Avlabarın qapısı bu günkü Metex küçəsinin Avlabar meydanına birləşdiyi yerdə yaradıldı. Darvazadan yol Kürə doğru baş alırdı. Riğeni (çaylaq deyilən yeri) yararaq Kürün sol sahili ilə yuxarıya doğru uzanırdı. Kukiya kəndindən sonra (Kukiya həmin vaxtlar Kürün sahili idi, bu günkü Saarbrüken meydanının həndəvərlərində) o, iki hissəyə bölünürdü. Birinin adı Aşağı Avcala yolu, o birinin adı isə, Yuxarı Avcala yolu adlanırdı. Avlabar – Hazırda Tiflisin şimal-şərq hissəsini əhatə edən, Kürün sol sahilində yerləşən geniş rayondur. Lap başdan isə bu günkü Ketevan Samebuli küçəsi və Metex qayası boyunca İsan (Metex) qala - qəsrinin hasarlanmış (təxminən 8 hektar sahənin) qala-barısız hissəsini təşkil edirdi. Bura yalnız XVIII əsrin ikinci yarısında, II İraklinin çarlığı dövründə qala barısı ilə əhatələnmiş ərazi idi. Bu gün bəzən İsan və Avlabarı eyniləşdirirlər ki, bu da bu hissənin formalaşması tarixinə heç də uyğun gəlmir. Bu günkü Avlabarın yalnız yuxarıda adı çəkilən hissəsi əvvəlcə İsan, sonra isə Avlabar adını daşıyırdı. Avlabar ətraf məhəllə şəklində indiki Ketevan Samebuli küçəsinin yuxarılarını da əhatə edirdi (küçənin zolağında əvvəllər çuxur keçirdi). Avlabarın bu ətraf məhəlləsi Vaxuşti Baqrationi tərəfindən tərtib edilmiş Tiflisin 1735-ci il planında göstərilmişdir. Sonralar bu ərazi Qıraq Avlabar və ya Avlabar məhəlləsi adlandırılmışdır. Onun kifayət qədər geniş ərazisi var idi. 1783-cü il siyahıya alınmaya görə, o vaxtlar İç Avlabarda 219 ailə, Qıraq Avlabarda isə 136 ailə məskunlaşmışdı. Bundan başqa Metexdə 73 ailə var idi. Belə güman edirlər ki, «Avlabar» adı XIV əsrdən yayılmışdır. İlk yazılı sənəd – Avlabarın xatırlandığı ianəlik fərmanı 1392-ci ilə aiddir. Son vaxtlara qədər belə hesab edirdilər ki, Avlabar «Sarayın həndəvəri» deməkdir. «Haval» ərəbcə həndəvərdir, «bir» - saray. Bu cür izah kifayət qədər inandırıcı görünür. Belə ki, İsan (sonralar Metex) qala-qəsrində, doğrudan da çar sarayı yerləşirdi. Avlabar qapısı – Vaxuştinin 1735-ci il planında Metex qala barısında, Kürün sol sahilində göstərilmişdir. XVIII əsrin əvvəllərində Tiflisin (Qalanın) altı qapısı olub: Avlabar, Gəncə, Diğom, Kocor, Meydan qapısı və Aşağı qapı. Avlabar qapısı ilə yol Maxat dağına tərəf, «Bağ yolu»na tərəf gedirdi.
Avlabar körpüsü. D.Yermakovun fototekasından. XIX əsr
Avlabar körpüsü – Ta qədimdən Metex daracaqlığında İsanı Qala ilə birləşdirən körpü var idi. Ötən əsrin 40-cı illərindən isə bu yerdə bir-birinin birbaşa yaxınlığında iki körpü salınmışdı. 1870-ci ildə bu ağac körpülər dəmir körpülərlə əvəz olundu. Onlardan biri - çayın yuxarı hissəsindəki Avlabar körpüsü, o birisi isə Metex körpüsü adlanırdı. Avlabar körpüsündə hərəkət bir tərəfli idi, sağdan sola doğru. Avlabardan gələn arabalar və digər növ nəqliyyat vasitəsi sağ sahilə - keçmiş Vorontsov, indiki Saarbrüken körpüsünə keçirdi. İndiki Metex körpüsü tikiləndən sonra 50-ci illərdə həmin köhnə körpülər aradan götürülmüşdür. Bağcala – Diğom çayı vadisində əvvəllər kənd olan yer və yol adı. Dilimizdəki «bağ» və «cala» sözlərindən yaranıb. Bakı bağı – Bu bağın başqa adları da vardır: «Ğabaği» (Yarış meydanı), «Salağbo» (gap yeri, lağlağı yeri), «Böyük meydan», «Hərbi meydan», «Muzey bağı», «Aleksandr bağı», «Kommunarlar bağı». Hazırda Aleksandr bağı adlanır. Aleksandr bağından görüntülər. D.Yermakovun fototekasından
Bağı yol iki hissəyə bölmüşdür. Bağın aşağı hissəsində köhnə vaxtlar yarış meydanı olub. Bu yarış meydanı Jozef Piton Turneforun 1701-ci il tarixli qravürasıda da əks olunmuşdur. Onu Vaxuşti Baqrationi də Tiflisin 1735-ci il planında göstərir. Bu yerdə XIX əsrin əvvəllərində də yarış meydanı olub (Tiflisin 1800-ci il planı bunu təsdiqləyir). Burada müxtəlif növ yarışlar keçirilirdi: at yarışı, dəvə yarışı, güləş, qoç döyüşü, xoruz döyüşü. Azərbaycanın uşaq dramaturgiyasının banisi, görkəmli maarif və mədəniyyət xadimi, uşaqlıq illərini Tiflisdə keçirən Abdulla Şaiq öz xatirələrində bu barədə yazır:
V.Xocabekov. Xoruz və qoç döyüşləri. XX əsrin əvvəli
Yüklə 342,5 Kb. Dostları ilə paylaş:
|