MiSİr səFƏrov azərbaycan diLİ

Az
ərbaycan dili məsələləri 
 
125 
Elmi M
ərkəz  yaradılmış, sonralar həmin mər-kəz elmi-
t
ədqiqat problem laboratoriyasına çevrilmişdir.  
Bütün bunlar onu göst
ərir ki, A.Qurbanovun əsərləri 
yalnız dilçilik elmi ilə məşğul olanlar üçün faydalı tədqi-
qatlar  olmaqla  bitmir.  Bu  kitablar  xalqımızın    tarixini, 
etno
qrafiyasını,  habelə  dilimizin qədimliyini və  zəngin-
liyiini öyr
ənmək istəyən hər bir ziyalı üçün də faydalıdır. 
 
1999 
 
 
  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

Misir S
əfərov 
 
 
126 
 
R  
E S E N Z İ Y A L A R 
 
 
LÜĞƏT TƏRKİBİNİN TƏDQİQİ 
 
 
Ədəbi dilimizin elmi əsaslarla öyrənilməsi, onun 
ölçül
ərinin, inkişaf mərhələlərinin, zənginləşmə  yollarının 
mü
əyyənləşdirilməsi,  canlı  danışıq  dili  ilə  ədəbi dilin 
qarşılıqlı  əlaqəsi,  onların  bir-birinə  təsiri və  s. məsələlər 
Az
ərbaycan  sovet  dilçiliyinin  qarşısında  öz  həllini gözlə-
y
ən  ən mühüm və  əhəmiyyətli problemlərindən  biridir. 
Çox q
ədim  tarixi köklərə  əsaslanan Azərbaycan  ədəbi  
dilin
ə həm ümumxalq danışıq dilində, həm də klassik bədii  
üslubda  yazılmış  abidələr, eləcə  də  dövri mətbuat və 
z
əngin şifahi xalq ədəbiyyatı nümunələri olduqca qiymətli 
material verir. 
Bu is
ə  yeni-yeni  əsərlərin, dərslik və  dərs vəsaitlə-
rinin  yaradılmasına,  səmərəli  elmi    axtarışlara  şərait 
yaradır. 
V.İ.Lenin  adına  APİ-nin dosenti N.Xudiyevin  bu 
günl
ərdə nəşr olunan “Azərbaycan ədəbi dili lüğət tərkib-
nin inkişafı” (sovet dövrü) adlı dərs vəsaiti də (V.İ.Lenin 
adına  APİ-nin nəşri,  1986)  məhz belə  bir xeyirxah və 
uğurlu elmi axtarışın nəticəsidir. 
Əsərin  adından  göründüyü  kimi,  kitab  sovet  dövrü 
Az
ərbaycan  ədəbi  dilinin  lüğət tərkibinin tədqiqinə  həsr 
olunmuşdur.  Lüğət tərkibinin  inkişafı,  sosial-linqvistik 
amill
ər nəzərə  alınmaqla,  iki  mərhələyə  (1920-1940-cı 

---

Az
ərbaycan dili məsələləri 
 
127 
ill
ər və  1940-1980-ci illər)  ayrılmış  və  konkret dil ma-
terialı  əsasında  hər bir dövrün səciyyəvi  əlamətləri təhlil 
edilmişdir. 
Kitabın ilk səhifələrində olduqca vacib  bir məsələyə 
- sovet dövrü Az
ərbaycan ədəbi dili lüğət tərkibinin inkişaf 
m
ərhələlərinə  toxunulmuşdur.  Məlumdur  ki,  ayrı-ayrı 
xalqların  sovet  dövrü  ədəbi  dili  lüğət tərkibinin  inkişaf 
m
ərhələləri dövrlərə ayrılarkən ciddi mübahisələr ortalığa 
çıxır. Bu, əlbəttə, obyektiv səbəblərdən irəli  gəlir. Müəllif 
göst
ərir  ki,  sosializm  quruculuğu  və  SSRİ  xalqlarının 
birliyi il
ə  əlaqədar  onların    dillərindəki  inkişaf  xüsusiy-
y
ətləri  arasında  da  bir  ümumilik  və  yaxınlıq  mövcuddur. 
Bu  yaxınlıq  dillərin  inkişafına  təsir göstərən  bir  sıra  
ekstralinqvistik amill
ərlə səciyyələnir. 
Ayrı-ayrı  dilçilik  əsərlərində  sovet dövründə  ədəbi 
dill
ərin  inkişaf  yolunun  mərhələləri bəzən iki, bəzən üç, 
b
əzən isə  beş  dövrə  bölünür. Bu, nə  ilə  əlaqədardır? 
Əlbəttə, bu bölgülərdə ictimai-siyasi amillər  nəzərə alın-
dığı üçün cəmiyyət həyatında  mühüm rol oynamış hər bir 
dövr  dilin  inkişafında  bir  mərhələ  kimi səciyyələnmişdir. 
Ona gör
ə  də  sovet dövründə  ədəbi dillərin  inkişaf 
m
ərhələlərinin bölgüsündə müxtəliflik meydana çıxmışdır. 
N.Xudiyev  çox düzgün olaraq yazır ki, dilin  ümumi inki-
şafı, bir çox cəhətdən formalaşması, sabitləşməsi və vahid 
qaydaya  düşməsi üçün hər  hansı  ictimai  dövrdə  Azər-
baycan 
ədəbi dilinin inkişafı və  müasir səviyyədə forma-
laşması, xüsusən lüğət tərkibinin zənginləşməsi  müəyyən 
m
ərhələlərlə  bağlıdır.  Ayrı-ayrı  sosial-iqtisadi, mədəni-
kütl
əvi və  elmi-texniki tərəqqi dövrləri dildə  müəyyən 
izl
ər buraxsa da, lüğət tərkibinin inkişafı prosesini iki əsas 
m
ərhələyə bölmək olar: 1920-1940-cı illər və 1940-1980-
ci ill
ər. 

---

Misir S
əfərov 
 
 
128 
Kitabın sonrakı səhifələri həmin  mərhələlərin geniş 
t
əhlilinə  həsr  olunmuşdur.    Kitabda  20-ci və  30-cu illər 
ayrı-ayrılıqda götürülmüş, bu amillərin hər birinin  özünə-
m
əxsus cəhətləri  geniş  işıqlandırılmışdır.  20-ci illərdə 
Az
ərbaycan dilinin   lüğət tərkibi dillər üzrə  qruplaşdırı-
lark
ən  ən  çox  hansı  dilin  üstün  mövqeyə  malik  olması 
n
əzərə alınmışdır. Ona görə də 20-ci illər üçün bölgü belə 
bir istiqam
ətdə  aparılır:    a)  ərəb-fars mənşəli sözlər. Bu 
qrup sözl
ər,  əsasən, sosial-mədəni  inkişafla,  təsərrüfat 
quruculuğunun  elmi  əsasda  inkişafı  ilə  bağlıdır;    b) türk 
dili üçün  xarakterik olan sözl
ər. Buraya Azərbaycan dilin-
d
ə leksik və ya semantik  paralelləri olan türk dili sözləri, 
əvəzlikləri, türk dili vasitəsilə    alınıb  işlədilən Avropa 
m
ənşəli sözlər daxildir; c) rus dilindən  alınan sözlər. Bu 
qrupa 
ən çox dövrün aktual hadisələrini  əks etdirən 
ictimai-siyasi m
əzmunlu söz-terminlər daxildir; ç) daxili 
imkanlar hesabına  yaranan yeni sözlər. Bu bölgü əsasında 
20-ci ill
ərdə  Azərbaycan  ədəbi  dilinin  lüğət tərkibini 
işıqlandıran müəllif haqlı olaraq,  belə bir düzgün qənaətə 
g
əlir ki, 20-ci illərdə  Azərbaycan  ədəbi dilini səciy-
y
ələndirən  əsas xüsusiyyətlər  lüğət tərkibində  bir  sıra 
ərəb-fars, türk (osmanlı) və rus mənşəli sözlərin lüzumsuz 
işlədilməsi, sosializm  quruculuğu  ilə  əlaqədar  baş  verən 
ictimai prosesl
ərə  dair yeni sözlərin dilə  daxil  olması, 
daxili imkanlar 
əsasında  yeni leksik vahidlərin yaranması 
v
ə s. idi. 
30-cu ill
ərdə  isə  Azərbaycan  ədəbi  dilinin  lüğət 
t
ərkibinin  inkişaf  prosesi  bir  növ,  əks istiqamətdə  gedir, 
lüzumsuz 
ərəb-fars, türk sözləriini həm Azərbaycan dilinin 
daxili  imkanları  hesabına  yaranan  yeni  söz  və  söz 
birl
əşmələri, həm də rus dilindən alınmış sözlər əvəz edir. 

---