Modernizm ve Postmodernizm Süreçlerinin Tüketim Kültürüne Yansımaları

44

Yığın üretim temelli fordizm, kapitalizm esaslı bir rejimdir. Fordizmin adını aldığı 

Henry Ford, hareketli bant üzerinde otomobillerini üretmeye başlayarak yeni bir ça-

lışma yöntemi yaratmıştır.

71

 Fordizm, Taylor’ın en önemli temsilcisi olduğu bilimsel 

yönetim anlayışına dayanarak üretim mekanizmasını 8 saatlik işgünü, 5 dolar ücret 

ilkesi üzerinden yürütmüştür. Üretim mekanizmasında iş bölümü belirgin, yapılan 

işler standartlandırılmış, uzmanlık önemsenmiş buna bağlı olarak nitelikli iş gücü-

ne bağımlı kalınmamıştır. Bu şekilde fordist üretim anlayışının temelleri atılmış ve 

toplumsal dönüşüme ilişkin ideolojik yapı oluşturulmuştur.

Yığın üretim mekanizmasının geliştiği yer olarak fordizmde kitle üretim verimliliği 

yükselmiş, buna bağlı olarak mal üretimi de artmıştır. Ford, üretilen malın pazarda 

satılması gerekliliği ilkesinden hareketle işçilerin kendi ürettikleri otomobillerin alı-

cısının da yine işçiler olması gerektiğini savunmaktadır. Bu çözümleme aynı zaman-

da belli bir yaşam tarzına da tekabül etmektedir. Dolayısıyla Ford, işçilerin nasıl ya-

şamaları gerektiğinin de öğretilmesini savunmaktadır.

72

 Bu bağlamda işçilerin, alım 

gücü yüksek, boş zamanlarını aileleri ile geçiren, müreffeh ve mutlu bir gündelik 

hayat geçiren, refah devletinde yaşayan bireyler olmaları önemsenmiştir.

1970’li yıllara gelindiğinde, kapitalizmin içine girdiği kriz, yeniden yapılanma süre-

cini de beraberinde getirmiştir. Bu dönemde, kapitalizmin yeni bir aşaması olarak 

postfordist dönem; bu dönemin bir bütün olarak sanat, kültür ve bilim anlayışı post-

fordizm olarak adlandırılmıştır. Postfordizm, 1970’lerin sonlarında fordizmin yerini 

alan yeni bir üretim modeli olarak ortaya çıkmıştır. Fordizmin standartlaştırıcı kitle-

sel üretimi nasıl ki kendi kültür ve estetiğine sahipse, postfordizmin esnek biçimleri 

de kendi hayat tarzlarını üretmiştir.

73

Postfordizmde  işçiler  ve  yöneticiler  arasındaki  sınırlar  kalkmakta  ve  artık  işçiler 

de  yüksek  statüye,  ödüllere  ve  iş  doyumuna  sahip  olabilmektedir.  İşçiler  bazen 

yönetim  kurullarında  yer  alabilmekte;  işçinin  emeğine  yabancılaşmasıyla 

sonuçlanan çatışmanın yerini işçi ve işverenin iş üzerindeki uzlaşmaları almış gibi 

görünmektedir.

74

 Postfordizm olgusunun gelişmesinin nedenlerinden biri de bilgi ve 

iletişim teknolojilerinin gelişmesidir. Bu durum aşırı hiyerarşik yapıların ortadan 

kalkmasına, yığın üretim yerine ürün yelpazesinin gelişmesine, vasıflı ve vasıfsız iş-

gücüne yönelik ücret politikalarının oluşturulmasına neden olmuştur. Müşteri ter-

cihlerinin ön plana çıkarıldığı yeni bir dönemin yaşanmasını getirmiştir.

Değişimin alt yapısını oluşturan bu süreçler dikkate alındığında üretim süreçleri-

nin yaşam tarzını ve kültürel süreçleri etkilediğini söylemek mümkündür. Fordist 

üretimin ideolojisinin modernizmin getirdiği kurumsal yapılanmalarla, postfordist 

üretimin ideolojisinin ise postmodernist yapılanmalara tekabül ettiği görüşü önem 

71 David Gartman, “Postmodernism; or, The Cultural Logic of Post-Fordism?”, The Sociological Quarterly, 39/1 

(1998), 122.

72 Şaylan, Postmodernizm, 179.

73 Doğan Bıçkı ve M. Zahid Sobacı, “Yerel Yönetimden Yerel Yönetişime: Post-Fordizm Bağlamında Yerel 

Yönetimleri Anlamak”, Yönetim Bilimleri Dergisi, 9/1 (2011), 223.

74 Martin Slattery, Sosyolojide Temel Fikirler, haz., Ümit Tatlıcan (İstanbul: Sentez Yayıncılık, 2007). 441-442.

Harun Kırılmaz / Fatma Ayparçası

---

45

kazanmaktadır. Postfordizm ile postmodernizm arasındaki ilişkisel bağ, modern du-

rumun biterek, postmodern süreçlerin yaşandığı kabulüne dayanmaktadır.

75

Sonuç olarak üretim süreçlerinin yaşam tarzını etkilediğini söylemek yanlış olama-

yacaktır. Kitle üretimi ya da yığın üretim paralel olarak günlük yaşamın da kitlesel 

olduğu, sosyal boyutlarda cemaat ve cemiyet oluşumu, birlikte hareket etme gibi ol-

guların yaşandığını söylemek mümkündür. Buna karşın postmodern üretim şekli-

nin ortaya çıkışıyla bilginin ve iletişim teknolojilerinin oluşturduğu yeni düzende bi-

reysel yaklaşımları beraberinde getirdiği, medya, bilgisayar, internet, sosyal paylaşım 

alanlarının sanal olarak sunulması tek tek hareket eden bireylerin yetişmesine neden 

olmaktadır. Son kabulde sınırların yok olması durumunun bir gerçeklik olduğu an-

laşılmaktadır.

b) Postmodernizmin Eleştirisi

Kaotik anlamlar dizgesinden oluşan postmodernizm geniş yelpazede her alana do-

kunan bir kavram ve süreç olarak eleştirilerin de odağında yer almaktadır. Postmo-

dernizmin eleştirildiği temel nokta, modernizm gibi teorileştirilmediğine dairdir. 

Kellner konuya ilişkin özellikle Foucault ve Derrida’yı eleştirmekle birlikte; Baudril-

lard ve Lyotard’ı ise postmodernliğin modernizmden koparan ya da kırılma yaşatan 

durumun ne olduğuna dair bir açıklama getirmemelerinden dolayı eleştirir.

76

Habermas’ın modernliğin tamamlanmamış bir proje olmasına yönelik yaklaşımı 

postmodernizmi eleştirecekler için önemli bir referans olgudur. Fakat bunun yanın-

da radikal eleştirilerden birini Giddens getirmektedir. Giddens’e göre, postmoder-

nizm gibi anlayış ve terimlerle uğraşmak yerine, sosyal bilimlerde şimdiye kadar be-

lirli ve özgül nedenlerden dolayı yetersiz şekilde anlaşılmış olan modernliğin kendi 

doğasına bakılması gerekmektedir.

77

Postmodernizmi kavramsal nitelemelerden dolayı eleştiren düşünürler de bulun-

maktadır. Heller ve Feher’e göre postmodernizm yeni bir çağ ya da zaman değişimi 

değildir.  Postmodernizm,  modernizmin  açmazlarını  ortaya  çıkarmaya  çalışan;  ya 

da başarılarını eleştirmek için uğraşan ve bundan beslenen bir asalaktır.

78

 Buna ek 

olarak postmodernizmi modernlik projesine bir başkaldırı olarak değerlendiren gö-

rüşler de mevcuttur.

79

 Giddens ise postmodernizmi savunanlara cevap olarak radi-

kalleşmiş modernizm kavramını kullanmaktadır.

80

Postmodernizmin tarihsel herhangi bir argüman taşımadığı, süreç içinde oluşmadı-

ğına yönelik bir inancın olduğu görülmektedir. Buradan hareketle Gellner, Giddens, 

Habermas, Touraine gibi modernizmi savunanlar, modernliğin postmodernizm ta-

75 Harvey, Postmodernliğin Durumu, 57-59.

76 Douglas Kellner, “Toplumsal Teori Olarak Postmodernizm: Bazı Meydan Okumalar ve Sorunlar”, çev., 

Mehmet Küçük, Modernite versus Postmodernite, haz., Mehmet Küçük, (Ankara: Vadi Yayınları, 1994), 244.

77 Anthony Giddens, Modernliğin Sonuçları, çev., Ersin Kuşdil (İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 1998), 48.

78 Agnes Heller ve Ference Feher, Postmodern Politik Durum, çev., Şükrü Argın, (Ankara: Öteki Yayınları, 1993), 

21.

79 Sezgin Kızılçelik, “Postmodernizm: ‘Modernlik Projesi’ne Bir Başkaldırı”, Türkiye Günlüğü, 30 (1994), 94-95.

80 Giddens, Modernliğin Sonuçları, 142.

İnsan&İnsan (3/8, Bahar/Sprıng 2016)

---