Моҳир педагог ва ажойиб инсон Нишонбоева Мастуранинг ёрқин ҳотирасига бағишланади
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
38 shkalalari ishlab chiqilganligiga qaramasdan, bu usulda sub`yektiv xatoliklarga yo‘l qo‘yish mumkin. Zigotalikni aniqlashda anketalar to’ldirish usulidan ham foydalanish mumkin. Anketaga: "Sizlarni ota-onalaringiz, qarindoshlaringiz, yaqin do‘stlaringiz adashtiradilarmi?", va shunga o‘xshash savollarni kiritish mumkin. Zigotalikni aniqlashda yaxshi natija beruvchi yordamchi usullardan biri dermatoglifika usulidir. Bu usulda faqat sifat ko‘rsatkichlarinigina emas, balki miqdoriy ko‘rsatkichlarni tahlil qilish mumkinligi, ko‘pincha aniq natijalarni beradi. Hamma tekshiriladigan holatlarda monozigotalik yoki dizigotalikni aniqlashda asosan ularning o‘xshashligi emas, balki o‘xshamasligi hal qiluvchi ahamiyatga egadir. Ilgari ko‘p qo‘llanilgan zigotalikni xorionlar va yo’ldoshlar soniga qarab aniqlash usuli ko‘pincha aniq natija bermaydi, chunki MZ larda 20% holatda 2 ta xorion uchrashi mumkin, undan tashqari ko‘pincha bunday ma`lumotlarni olish ham qiyin. Bunda shuni ham e`tiborga olish zarurki, egizaklar tug‘ilish chastotasi 1%ga yaqin bo‘ladi (ulardan -1/3-1/4- qismi monozigotalardir). Har xil populyatsiyalarda bu ko‘rsatkich o‘zgaruvchan bo‘lishi ham mumkin. Bunday o‘zgarishlar asosan dizigotalilarga bog‘liq. Shuning uchun ham ishni boshlashdan avval Vaynberg usuli yordamida o‘rganilayotgan populyatsiyada MZ lar va DZ lar nisbatini aniqlab olish, keyin esa o‘rganilayotgan guruhni ajratib olish zarur. Bu ayniqsa irsiy kasalliklarni o‘rganilayotganda katta ahamiyatga ega. Egizaklar usulining oxirgi bosqichi MZ lar va DZ lar guruhlarini o‘zaro va bir- birlari bilan solishtirishdir. Konkordantlikni sifat va miqdoriy belgilariga qarab hisoblashga imkon beradigan maxsus formulalar mavjud. Muhitning va irsiyatning rolini aniqlash uchun ham maxsus formulalardan foydalaniladi. Masalan, Xoltsingyer formulasi irsiyat (H) va muhit (E) rolini aniqlashga imkon beradi. H = 100 100 x DZC DZC MZC Bunda: H — irsiylanish koeffitsiyenti MZC — monozigotalar konkordantligi 39 DZC - dizigotalar konkordantligi E=100-H E — muhit ta`sirining ko‘rsatkichi. Masalan, qon guruhi misolida muhitning va irsiyatning rolini ko‘rib chiqamiz. Monozigotalilarda qon guruhi konkordantligi 100% yoki 1 ga teng, dizigotalilarda esa 40% ga (0,4) teng. Demak, H = 100 40 100 40 100 x =100% E = 100 – H=100-100= 0 Shunday qilib, qon guruhi kabi belgi asosan genotip orqali aniqlanadi. Ko‘pchilik belgilarning rivojlanishi uchun irsiy axborot mavjudligidan tashqari muhit omillarining ta`siri ham zarurdir. Agar H=70% (0,7) dan yuqori bo‘lsa belgining rivojlanishida irsiyatning roli hal qiluvchi bo‘ladi, H ko‘rsatkichi 40% dan 70% gacha bo‘lganda belgining rivojlanishida irsiyat ham muhit ham qatnashadi: H=40% (0,4)dan kam bo‘lganda esa belgi asosan muhit omillari ta`sirida rivojlanadi. 2-jadvalda ba`zi kasalliklarning konkordantligi va diskordantligi keltirilgan. Mavzuni o‘zlashtirishda, masalalar yechishda shu ma`lumotlardan foydalanish mumkin. Bu ma`lumotlar odamning har xil kasalliklarida muhitning va irsiyatning rolini aniqlashga imkon beradi. Egizaklar usuli yordamida hatto yuqumli kasalliklarda (ko‘k yo‘tal, sil) tashqi muhit omillari (infeksiya) ta`siri aniq bo‘lganda ham kasalliklar patogenezida ozgina bo‘lsa ham irsiyatning roli borligini anglash qiyin emas. Chuqur solishtirish natijalarini puxta o‘rganish shu narsani ko‘rsatadiki faqat kasallikning o‘zi o‘xshash bo‘libgina qolmasdan ularning klinik ko‘rinishlarida va kechishida ham o‘xshashlik kuzatiladi. Shuning uchun ham egizaklar usulida multifaktorial kasalliklarga irsiy moyillikni o‘rganishda keng foydalanish mumkin. 2-jadval Egizaklarda irsiy kasalliklar konkordantligi 40 Kasallik Konkordantlik MZ DZ Sonning tug‘ma chiqishi 41 3 Qizamiq 98 94 Maymoqlik 32 3 Parotit 82 74 Sil 67 23 Revmatizm 47 17 Qandli diabet 65 18 Shizofreniya 69 10 Epilepsiya 67 23 Pedagoglar va pediatr shifokorlar egizaklar usuli yordamida muhit va irsiyatning intellekt, ruhiy qobiliyatlarni rivojlanishidagi rolini aniqlash mumkinligini unutmasliklari kerak. Bolaning tabiiy tug‘ma qobiliyatlari faqat muhitning ma`lum sharoitlari mavjud bo‘lgandagina yuzaga chiqishi mumkin. Shuningdek eng qulay muhit sharoitlari bo‘lganida ham qobiliyatning irsiy jihatdan genotipda belgilovchi genlari bo‘lmaganida yuzaga chiqishi mumkin emas. Shuning uchun ham avval bolada qanday qobiliyatlar bor- ligini ma`lum testlar yordamida aniqlash, undan keyin esa uning rivojlanishi uchun zarur sharoitni yaratish lozim. Hozirgi davrda egizaklar usuli farmakogenetikada keng qo‘llanilmoqda. Bu egizak-sherik bo‘yicha nazorat usulidir. Usulning mohiyati shundan iboratki, bunda kasal MZ lar guruhi ikkita kichik guruhlarga ajratiladi. Bitta kichik guruhni yangi preparat (samaradorligi aniqlanishi lozim bo‘lgan) bilan ikkinchi kichik guruhni esa eski qo‘llanib kelinayotgan preparat bilan davolanadi. MZ lar bir xil genotipga ega bo‘lganligi uchun ulardan olingan ma`lumotlar umumiy populyatsiyadagi nazorat guruhidan olingan natijalarga nisbatan shubhasiz ishonchli bo‘ladi. Shuning uchun ham bu usul qo‘llanilganda tekshirilayotgan guruhlar soni MZ lar uchun kam (20 juft), umumiy populyatsiya uchun esa juda ko‘p bo‘lishi lo- zim. Bundan tashqari umumiy populyatsiya olinganda tekshirilayotgan shaxslarni Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|