41
yoshiga, jinsiga, kasallikning og‘ir-yengilligiga qarab tanlab olish lozim. Umumiy
populyatsiya tekshirilganda davolash samarasini aniqlashda yanglishish mumkin, chunki,
har bir preparatga nisbatan turli shaxslarning individual sezuvchanligi turlicha bo‘ladi.
3.3. Sitogenetik usul.
Bu usul XX asrning 50-yillaridan boshlab qo‘llanilayotgan bo‘lib, bu usul
xromosomalarni mikroskopda tekshirishga asoslangandir. Shu yillarda leykotsitlarni
sun`iy o‘stirish usuli ishlab chiqib, ularda xromosomalarning metafaza holatini olish va
xromosomalarni mikroskopda tekshirish usullari yo‘lga qo‘yildi. Sitogenetik usulni
qo‘llashning birinchi muvaffaqiyatli natijasi 1959 yilda Lejyen tomonidan Daun
sindromida xromosomalar sonining anomaliyasini aniqlanishi bo‘ldi.
Hozirgi vaqtda sitogenetik usuldan xromosomalar tuzilishi va sonining
o‘zgarishlariga bog‘liq bo‘lgan kasalliklarni o‘rganishda, xromosomalarni
kartalashtirishda, ularning polimorfizmini o‘rganishda va boshqa irsiy muammolarni
aniqlashda keng foydalaniladi.
Faqat tsitogenetik usulgina xromosoma patologiyalarida tashxis qo‘yishga imkon
beradi, shuning uchun ham qiyosiy tashxisda bu usul juda qulaydir. Masalan, Daun
kasalligining klinik ko‘rinishi aniqlanganda faqat sitogenetik usulning yordami bilangina
trisomiya variantini (47, XX+21) translokatsiya sindromlaridan (46,XX,t(15+21))
ajratish mumkin. Buni aniqlash esa kasal bola bo‘lgan oilada avlod prognozini aniq-
lashda juda muhim ahamiyatga egadir. Sitogenetik usulni qo‘llashning asosiy bosqichlari
quyidagilardir:
1) hujayralarni ajratib olish va sun`iy o‘stirish; 2) xromosomalarning metafaza holatini
olish; 3) metafaza holatidagi xromosomalarni mikroskopda o‘rganish va kariotipni
aniqlash.
Hozirgi davrda interfaza holatida ham xromosomalarni ajratib olish usullari ishlab
chiqilgan, lekin ularning aniq tuzilishini faqat mitoz yoki meyoz metafazalaridagina
yaxshi o‘rganish mumkin.
в
а
42
Tekshirish uchun hujayralarni suyak ko’migidan, teridan, urug’donlardan olish mumkin,
lekin eng qulay ob`yekt – qonning yadro saqlovchi hujayralaridir. Periferik qoning
leykotsitlarini (a) 2-3 kun davomida FGA (fitogemagglyutinin) (b) qo‘shilgan muhitda
sun`iy o‘stiriladi. FGA hujayralarning bo‘linishini tezlashtiradi. Metafaza bosqichida
xromosomalar juda yaxshi ko‘rinadi, shuning uchun ham bo‘linayotgan hujayralari
bo‘lgan oziq muhitga kolxitsin (c) moddasini qo‘shamiz. Bu modda bo‘linish duki
iplarini parchalaydi va mitozni metafazada to‘xtatadi. Keyin yadro membranasini
parchalash uchun hujayralarga gipotonik eritma qo‘shiladi, fiksatsiyalanadi, buyum
oynachalariga
o‘tkazilgan
hujayralar
bo’yaladi va mikroskopda (d) tekshiriladi
(15-rasm).
Xromosomalarni bir-biridan ajratish uchun
avval ularning mikrotasviri tayyorlanadi,
keyin kariogramma (idiogramma)
tuziladi (16-rasm). Xromosomalarni
individual farqlash uchun Parij
nomenklaturasiga asoslangan xromosomalar
tasnifidan foydalaniladi (17-rasm).
Xromosomalar asosan uzunligiga va
sentromerasining joylanish tartibiga qarab
(metatsentrik, submetatsyentrik, akrotsyent-
rik, yo‘ldoshli va boshqa tiplar) ajratiladi.
Oddiy bo‘yash usuli qo‘llanganda
xromosomalar bir tekis bo‘yaladi, ammo bu
o‘xshash xromosomalarni ajratishga
imkon bermaydi. Bu kamchiliklarni tuzatish uchun qiyosiy bo‘yash usuli qo‘llaniladi.
Hozirgi davrda avtoradiografiya, 5 bromdezoksiuridin bilan tekshirish, fluoroxromlar
bilan (Q), Gimza bo‘yoqlari (S — disklar) bilan qiyosiy bo’yash, shu usullarning
xilma-hil o‘zgartirilgan variantlarini qo‘llash, xromosomalarni ma`lum guruhlarga (A,
15-rasm. Sitogenetik usul.
43
B, C, D, E, F, G) aniq ajratishga imkon beradi. Qiyosiy bo‘yalganda xromosomalarda
to‘q (geteroxromatin) va och (euxromatin) bo‘yalgan qismlar yaxshi ko‘rinadi.
16-расм. Sog’lom ayol (а) va erkak (b) xromosomalari to’plami
(yuqorida), kariogrammasi (pastda).
в
a) ♀
b) ♂
44
17-rasm. Xromosomalarni individual farqlash uchun Parij
nomenklaturasiga asoslangan xromosomalar tasnifi.
Shunga qarab xromosomalarni bexato farqlash mumkin. Quyidagi jadvalda
xromosomalarning o‘lchami va sentromeralarining joylashishiga qarab tuzilgan tasnifi
keltirilgan (3-jadval).
в
а
Dostları ilə paylaş: |