49
yilda Nobel mukofotiga sazovor bo‘ldilar. Keyingi yillarda irsiy kasalliklarning
immunitet tizim bilan bog‘liqligini o‘rganishda katta muvaffaqiyatlarga erishildi.
To‘qimalarni ko‘chirib o‘tkazish (transplantatsiya) sohasida olib borilgan tajribalar
natijasida XX asrning 40-yillarida to‘qimalar mosligi bosh kompleksi — MHC (Major
Histocompatibility Complex) haqida tushunchalar paydo bo‘ldi. MHC genetik tizimi
tomonidan nazorat qilinadigan antigenlar immunologik tanishda va immun javobda,
hujayralarning o‘zaro ta`sirida katta rol o‘ynashi ma`lum bo‘ldi.
Keyinchalik MHC ichida faqat to‘qimalar antigenlarining genlarigina emas, immun
javob kuchini aniqlovchi genlar va limfotsitlar yuzasidagi retseptor genlari ham
joylashishi aniqlandi. Odamda MHC tizimi HLA (Human leucocyte antigens) deb
ataladi. To‘qima antigenlari shubhasiz hamma hujayralarda bo‘ladi, lekin ularni
o‘rganish uchun eng qulay ob`yekt leykotsitlar hisoblanadi. To‘qima antigenlari oqsil va
uglevoddan tashkil topgan bo‘lib, hujayraning plazmatik membranasiga joylashadi.
Birinchi leykotsit antigeni 1958-yilda J.Dosse tomonidan aniqlangan. I sinf to‘qima
antigenlariga A, B, C guruhlari antigenlari, II sinf to‘qima antigenlariga esa D guruhi
antigenlari kiradi. Hozirda leykotsit antigenlarining har biri ko‘p izoantigenlardan
iboratligi aniqlandi, har bir antigen o‘z harfi va raqamlari bilan ifodadanadi. Masalan
HLA-Al, HLA-A2, HLA-B5, HLA-C1 va hokazolar. Yangi topilgan antigenlar xalqaro
ilmiy majlislarda unifikatsiyalanadi. Yangi topilgan antigenlar xalqaro majlislarda
tasdiqdan o‘tib, unifikatsiyalanguncha W simvoli bilan belgilanadi Wl, W2, W17 kabi
ifodalanadi. Tasdiqdan o‘tgandan keyin esa rasmiy HLA nomenklaturasi bilan
ifodalanadi. (4-jadval).
HLA antigenlarini kodlashtiruvchi genlar birikkan guruh hosil qilib 6-autosomaning kalta
yelkasiga joylashadi (21-rasm).
Odamda har xil HLA antigenlarning uchrashi turli irsiy kasalliklarning kelib chiqishi
mumkinligini ifodalovchi ko‘rsatkich sifatida katta amaliy ahamiyatga egadir. Hozirgi
paytda HLA tizimi bilan oilaviy surunkali virus infeksiyalari, autoimmun va
immunodefitsit holatlar orasidagi korrelyatsiyalar (assotsiatsiyalar) mavjudligi chuqur
o‘rganilmoqda (5-jadval).
50
4-jadval
HLA sistemasi antigenlari (BMT, 1980)
HLA-A
HLA-B
HLA-B
HLA-D
A1
A2
A3
A9
A 10
A11
Aw19
Aw23 (9)
Aw24
(9)
A25 (10)
A26(10)
A28
A29
Aw30
Aw31
A
W
32
AwZZ
Aw34
Aw36
Aw43
B5
B7
B8
B 12
B13
B14
B15
Bw16
B17
B18
Bw21
B
W
22
Bw27
Bw35
B 37
Bw38 (w16)
Bw39 (w16)
B40
Bw41
Bw42
Bw44(12)
Bw45(12)
Bw46
Bw47
Bw48
Bw49 (w16)
Bw50 (w16)
Bw51 (5)
Bw52
Bw53
Bw54(w22)
Bw55 (w-22)
Bw 56 (w-22)
Bw 57 (w-17)
B
W
58
(
W
-17)
Bw59
Bw60 (40)
Bw61 (40)
Bw62 (15)
Bw6Z (15)
Bw4
Bw6
HLA-C
Cwl
Cw2
C
W
Z
Cw4
Cw5
Cw 6
Cw7
Cw8
Dw.1
Dw2
DwZ
Dw4
Dw 5
Dw 6
Dw7
Dw8
Dw9
Dw10
Dw11
Dw 12
HLA-DR
Dw1/
Dw2
Dw3
Dw4
Dw5
Dw6
Dw7
Dw8
Dw9
Dw10
51
21-rasm. 6-xromosomada HLA genlarining joylashishini ifodalovchi sxema.
Hozirgi paytda immunogenetiklar ma`lum HLA izoantigenlari bo‘lganda ayrim
qasalliklar rivojlanishining nisbiy xatari foizini hisoblab chiqishdi. Masalan HLA - B37
mavjud bo‘lsa yuvenil artrit xatari 5,4% ga, HLA - B8, HLA - DKZ, HLA - DK4 mavjud
bo‘lsa, qandli diabet xatari 33,0%ga tengligi aniqlandi.
Ayrim antigenlar bo‘lganda yomon sifatli o‘sma kasalliklari xatari yuqori bo‘lishligi
to‘g‘risida talaygina ma`lumotlar to‘plandi. HLA - tizimi ba`zan protektor ahamiyatga ega
bo‘lishi to‘g‘risida qiziqarli ma`lumotlar bor. Masalan, yaponlar populyatsiyasida HLA
- B15 qandli diabetga rezistentlikka olib kelishi mumkinliga aniqlangan. Shunday qilib,
HLA tizimini o‘rganishda diagnostik maqsadlarda, har xil irsiy kasalliklar nisbiy xatari
foizini, ularning qanday kechishini aniqlashda keng foydalaniladi. Immunogenetika
usuli antropologik tekshirishlarda odam populyatsiyalarining bir xilligi va
polimorfizmini aniqlashda ham foydalaniladi. HLA tizimi to‘g‘risidagi ma`lumotlar
Yevropa mamlakatlari aholisini o‘rganish natijasida olingan bo‘lib, umuman hamma
insoniyat populyatsiyalariga ham asosan to‘g‘ri keladi. Lekin ayrim HLA-genlarning
tarqalish chastotasi har xil etnik guruhlarda, populyatsiyalarda ancha farq qilishi mumkin.
Yevropoid va mongoloidlarda har ikkita shaxsdan birida HLA-A2 antigeni mavjud, ammo
negroidlarda bu antigen 2 marta kamroq uchraydi. HLA-A3 har to‘rtta yevropoiddan
bittasida mongoloidlarda esa 100 tadan bittasida uchraydi. HLA-A23, HLA-A30, HLA-B42,
HLA-B58 faqat negroidlarda uchrashi, A24, AZZ, B52 faqat mongoloidlarda, A1-B9 —
faqat yevropoidlarda uchrashi to‘g‘risida ma`lumotlar bor (6-jadval).
5-jadval
Dostları ilə paylaş: |