Моҳир педагог ва ажойиб инсон Нишонбоева Мастуранинг ёрқин ҳотирасига бағишланади

 
55 
 
22-rasm. Somatik hujayralarni duragaylash sxemasi 
 
Bu  usul  yordamida  genlar  ekspressiyasini,  o‘zaro  ta`sirini,  allellararo 
komplementatsiyani 
aniqlash 
mumkin. 
Masalan, 
pigmentli 
kserodermada, 
galaktozemiyada shunday tekshirishlar amalga oshirilgan (N.P.Bochkov 1978). 
Somatik hujayralar selektsiyasi usuli odamda gen mutatsiyalarini o‘rganishga imkon 
beruvchi  asosiy  usuldir.  Bu  usul  muhitning  har  xil  omillarining  mutagen  ta`sirini 
aniqlashda qo‘llaniladi. 
Somatik  hujayralar  genetikasi  usuli  faqat  irsiy  kasalliklarning  patogenezi  va 
geterogenligini  hujayraviy  hamda  molekulyar  darajada  aniqlashga  imkon  beribgina 
qolmasdan, irsiy kasalliklarning prenatal diagnostikasida  ham keng qo‘llaniladi. 

---

 
56 
3.6. Biokimyoviy usullar. 
Bu  bitta  usul  bo‘lmay,  balki  klinik  biokimyoda  qo‘llaniladigan,  irsiy  kasalliklarni 
aniqlash  uchun  foydalansa  bo‘ladigan  xilma-xil  usullardir.  Masalan,  qonda  irsiy 
gipotireozda,  to‘qimalarda  qalqonsimon  gormonlar  miqdorini  va  irsiy  diabetda  insulin 
miqdorini aniqlab tashxis qo‘yish mumkin. Hozirgi davrda biokimyoviy usullar mutant 
genning  geterozigot  tashuvchilarini  aniqlashda  va  prenatal  diagnostikada  tobora  keng 
qo‘llanilmoqda.  Misol  tariqasida  FKU  ga  biokimyoviy  usul  bilan  tashxis  qo‘yishni 
ko‘rib  chiqamiz.  Bemorda  siydik,  qon  yoki  prenatal  diagnostikada  amniotsentez 
yordamida  va  xorion  burmalarini  biopsiya  qilib  olingan  hujayralar  tekshiriladi. 
Geterozigot  tashuvchilikni  aniqlash  uchun  qonda  fenilalanin  miqdori  tekshiriladi. 
Normal  gomozigotalarga  nisbatan  geterozigotalarda  fenilalanin  aminoskislotasining 
miqdori  ancha  yuqori  bo‘ladi.  Tekshirilayotgan  shaxsga  fenilalanin  berib,  uning 
me‘yorga qaytish vaqti aniqlanishi mumkin. Geterozigotalar qonida fenilalanin miqdori 
sog‘lom kishilarga nisbatan ancha yuqori ko‘tariladi va uning me`yoriga qaytishi juda 
sekin  boradi. 
O‘roqsimon  hujayrali  anemiya  geterozigotalarini  va  o‘sha  kasallikka  nisbatan 
gomozigotali bo‘lgan  pushtlar  gemoglobinini xromotografiya  yoki  elektroforetik  tahlil 
usullari  bilan  tekshirib  aniqlash  mumkin.  Bu  usulning  sxematik  ifodasi  quyidagacha 
bo‘ladi:  
K 
P♂ 
R♀ 
F 
St 
 
 
 
 
 
 
- 
HbA 
HbS 
start 
Sog‘lom  (K-kontrol)  odamning,  fenotipik  sog‘lom  ota-onalarning  (R♂  va  R♀)  va 
kasal  bolaning  (F)  qon  tomchilari  tomizilgandan  keyin,  biroz  vaqt  o‘tganidan    va 
bo‘yalganidan so‘ng standart - (St) tomchi dog‘i bilan solishtiriladi.Sog‘lom odamda faqat 
bitta dog‘ H
B
A ning standartiga to‘g‘ri keladi, ota-onalarda 2 ta dog‘ H
B
A va H
B
S
 
ga mos 

---

 
57 
keladi,  chunki  ular  geterozigotalidir.  Bolada  esa  faqat  H
B
Sga  to‘g‘ri  keluvchi  dog‘ 
aniqlanadi (u kasal bo‘lgani uchun). 
Biokimyoviy  usullarni  irsiy  moyilli  kasalliklarga  tashxis  qo‘yishda  ham  qo‘llash 
mumkin.  Masalan,  miokard  infarkti  bilan  og‘rigan  kasallarning  a`zolari  tekshirilganda 
giperxolesterinemiya belgisi autosoma-dominant tipda irsiylanishi aniqlandi. Tadqiqotlar 
mutant  gen  ekspressiyasi  natijasida  bitta  anomal  oqsil  sintezlanishi,  bu  oqsil  yuqori 
zichlikli lipoprotein retseptorining oqsili ekanligini ko‘rsatdi. 
Biokimyoviy  usullar  genetik  va  klinik  polimorfizmni  o‘rganishda  ham  foydalidir. 
Masalan  yuqorida  keltirilgan  tadqiqotda  giperxolesterinemiya  holatlarining  5%  ning 
sababi  dominat  irsiylanuvchi  gen  ekanligi  va  u  yurak  ishemiyasiga  moyillikni  aniq 
determinatsiyalashi,  qolgan  95%  holatlarda  esa  giperxolesterinemiya  multifaktorial 
belgilanishi va uning irsiylanish xarakteri juda murakkabligi aniqlandi (23-rasm). 
23- rasm. Skrining tеkshirish uchun maxsus blank va tеkshiruvchi moslama. 
 
 Biokimyoviy  usullar  ko‘p  mehnat  va  maxsus  jihozlar  hamda  qimmatbaho 
reaktivlarni talab qiladi. Shuning uchun ham ommaviy populyatsion tadqiqotlarda keng 
qo‘llanilmaydi. 
Keyingi  yillarda  moddalar  almashinuvi  buzilishi  natijasida  kelib  chiqadigan  irsiy 
kasalliklarni aniqlash maxsus dasturlar asosida amalga oshirilmoqda. 
 
Bunday  dasturning  birinchi  bosqichida  ko‘p  sonli  tekshirilayotgan  shaxslar  orasida 
kasallikka  gumon  qilingan  shaxslar  ajratib  olinadi.  Bunday  dastur  "elakdan 
o’tkazuvchi"  yoki  skrining  dastur  (inglizcha  screening  -  elakdan  o‘tkazish)  deyiladi. 
Bunda odatda oddiy va oson ekspress usullardan foydalaniladi.  Ekspress usullar siydik 
va qonni maxsus blanklarga olib, oddiy sifat reaktsiyalari bilan tekshirishga asoslangan. 
 
3.7. Molekulyar genetik usullar. 
DNK zondlari usuli. Bu usul molekulyar genetikaning eng zamonaviy usullaridan 
biri bo‘lib, tibbiyot genetikasi amaliyotida tobora keng qo‘llanilmoqda. 
DNK  zondlari  usulining  qo‘llanilish  sohasini  va  aniqlash  imkoniyatini  kengaytirish 
maqsadida  tobora  takomillashtirilmoqda.  DNK  zondlari  usuli  nazariy  genetikada 

---

 
58 
prokariotlar  va  eukariotlarning  genetik  kartasini  tuzishda,  genlarni  kartalashtirishda, 
DNK  polimorfizmini  o‘rganishda,  tibbiyot  genetikasida  esa  irsiy  kasalliklarning 
diagnostikasida qo‘llanilmoqda.  
DNK zondlari usuli yordamida retsessiv mutant genning geterozigot tashuvchilarini 
nuqsonli genning fenotipik yuzaga chiqmagan holatlarida aniqlash mumkin. Bu usulning 
qo‘llanishini  nuqtaviy  mutatsiya  natijasida  kelib  chiqadigan  monogen  kasallik 
diagnostikasi  misolida  tushunish  mumkin.  Mazkur  usul  DNK  zondining  mutant  geni 
bo‘lgan  kasaldan  ajratib  olingan  DNK  qismi  bilan  komplementarlik  prinsipi  asosida 
duragaylanishiga  asoslangan.  Buning  uchun  nuqtaviy  mutatsiya  yuz  bergan  qismga 
komplementar  zond  (nukleotidlar  qisqa  ketma-ketligi)  sintezlanadi.  Zond 
32
P  yoki 
3
H 
izotoplari bilan nishonlanadi (buning uchun bir tomchi qon, bir nechta soch tolasi kifoya). 
Kasaldan  bir  nectha  mkg  DNK  ajratib  olinadi.  Ajratib  olingan  DNK  uzun  bispiral 
bo‘lgani uchun uni fragmentlarga bo‘linadi (restriktsiya qilinadi). Restriktsiya uchun max-
sus  fermentlar  -  endonuklezalardan  foydalaniladi.  Endonuklezazalar  bakteriyalardan 
olinadi  (ular  shu  fermentlari  yordamida  yot  DNK  dan  "himoyalanadi").  Endo-
nuklezazalar (restriktazalar) DNKni malum joylaridan (saytlardan) kesadi. Keyin DNK 
fragmentlari bir-biridan agaroza gelida elektroforez yo‘li bilan ajratiladi. 
Bu  bispiral  fragmentlar  issiqliq  dyenaturatsiyasi  orqali  monospiral  fragmentlarga 
ajratiladi.  Keyin  bu  fragmentlar  joylashgan  plastinkaga  nishonlangan  zond  qo‘shiladi. 
Agar kasalning DNKsi fragmentlarida zondga komplementar qism  bo‘lsa duragaylashish 
kuzatiladi.  Duragaylashish  mavjudligini  fotemulsiya  bilan  ekspozitsiya  qilib 
avtoradiografiya  usulida  aniqlash  mumkin.  Radioaktiv  nishon  tufayli  duragaylangan 
qism qorayib ko‘rinadi.  
Hozirgi davrda DNK diagnostika usuli prenatal diagnostikada ham qo‘llanilmoqda. 
32
P izotopining qo‘llanilishi, ko‘p xarajatliligi va murakkabligi DNK zondi usulining 
katta kamchiligi bo‘lib, uning keng qo‘llanilishiga xalaqit beradi. Bu izotop bilan ishlash 
xavfsizlik choralarini ko‘rishni talab qiladi, 
32
P kam yashovchi izotop bo‘lgani uchun DNK 
zondlari zaxirasini yaratish mumkin emas. Shuning uchun ham hozirgi vaqtda radioaktiv 
zond  o‘rniga  fermentativ  zondlarni  yaratish  ishlari  olib  borilmoqda.  Buning  uchun 
xromogen  moddalar  bilan  rangli  reaktsiya  beruvchi  faol  moddalar  zondga  biriktiriladi. 

---