Моҳир педагог ва ажойиб инсон Нишонбоева Мастуранинг ёрқин ҳотирасига бағишланади

 
34 
10-rasm. X-xromosomaga birikkan dominant irsiylanish. 
 
II 
 
III 
 
I 
 
    bo‘lganda);  
C) Agar belgi otada bo‘lsa, hamma qizlarida namoyon bo‘ladi, hamma o‘g‘illar sog‘lom  
bo‘ladi; 
D)  Ota-onalar sog‘lom bo‘lsa hamma bolalari sog‘lom  bo‘ladi; 
E)  Ayollar  ko‘pincha  geterozigotali  bo‘lgani  uchun  yengil  kasallanadi,  erkaklar 
gemizigotali bo‘lgani uchun og‘irroq kasallanadi. 
 
 
 
 
 
 
 
 
X-D tipidagi irsiylanishga misollar: D vitaminga rezistent raxit, qandsiz diabet, tish 
emali qo‘ng‘ir bo‘lishi, 2- kurak tish bo‘lmasligi va boshqalar. 
X xromosomaga birikkan retsessiv (X-R) irsiylanish (11 -rasm) tipida quyidagi o‘ziga xos 
xususiyatlar tafovut etiladi: 
A) Ko‘proq kasallik erkaklarda uchraydi; 
B) O‘g‘ilga hech qachon otaning belgisi o‘tmaydi; 
C) Agar proband kasal ayol bo‘lsa, uning otasi va o‘g‘illarining hammasi kasal 
    bo‘ladi; 
D) Kasal erkak va sog‘lom ayol nikohidan tug‘ilgan hamma bolalar sog‘lom, lekin  
    ularning qizlaridan tug‘ilgan o‘g‘il bolalar kasal bo‘lishi mumkin; 
E) Sog‘lom erkak va geterozigotali ayol nikohidan 50% o‘g‘il bolalar kasal tug‘ilishi va 
qizlar hammasi sog‘lom bo‘lishi mumkin. 

---

 
35 
II. 
I 
II 
III 
X-R tipida irsiylanishga misollar: X frigil oligofreniya, gemofiliya, daltonizm, Dyushenn mushak 
distrofiyasi, Lesh-Nixan sindromi. 
 
Belgining geni Y xromosomaga birikkan bo’lsa golandrik irsiylanish kuzatiladi. Belgi 
otadan faqat o‘g‘illariga o‘tadi (12-rasm).  
Misollar: sindaktiliya shakllaridan biri, aurikulyar gipertrixoz. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Sitoplazmatik (mitoxondrial) irsiylanish (13-rasm). 
Bu irsiylanish tipi mitoxondriya genlariga bog‘liq. Mitoxondrial irsiylanish tipining 
xarakterli xususiyatlari: 
A) Kasallik faqat onadan o‘tadi; 
B) O‘g‘illar ham, qizlar ham kasallanishi mumkin; 
C) Kasallik otadan bolalariga o‘tmaydi. 
11- rasm. X-xromosomaga birikkan retsessiv irsiylanish. 
 
III 
 
II 
 
I 
 
12- rasm. Y xromosomaga birikkan, golandrik irsiylanish. 

---

 
36 
Mitoxondrial  irsiylanish  tipiga  misollar:    ko‘rish  nervining  Leber  distrofiyasi, 
mitoxondrial miopatiya (Melas, Merfi sindromlari), onkositoma, progressivlanuvchi 
oftalmoplegiya. 
 
 
 
 
 
 
 
13-rasm. Sitoplazmatik (mitoxondrial) irsiylanish 
 
3.2.Egizaklar usuli. 
Bu usul 1875- yilda F.Galton tomonidan taklif etilgan. Galton egizaklarni bir tuxumli 
(monozigot-MZ) va ikki tuxumlilarga (dizigot-DZ) ajratmagan. Keyinroq bu usul boshqa 
olimlar tomonidan ancha takomillashtirildi.  
Usulning  mohiyati  quyidagidan  iborat:  avval  MZ  va  DZ  egizaklar  va  umumiy 
populyatsiyadan nazorat guruhlari tuziladi. Keyin alohida-alohida MZ va DZ lar bir-biri 
bilan solishtiriladi, so‘ngra MZlar DZlar bilan, eng oxirida esa egizaklar nazorat guruhi 
bilan solishtiriladi. 
Egizaklar usuli yordamida belgining (kasallikning) rivojlanishida irisiyat va muhit 
ta`sirining nisbatan roli aniqlanadi. Ammo belgilarning konkordantligi (o‘xshashligi) 
va  diskordantligini  (o‘xshamasligi)  tahlil  qilishdan  avval  egizaklarning  qanday 
zigotaligini  (monozigotali  yoki  dizigotaligini)  aniqlab  olish  zarur.  MZ  lar 
maydalanishning  dastlabki  bosqichlarida  bitta  zigotadan  ikkiga  bo‘linib,  mustaqil 
rivojlangan  bolalardir.  Shuning  uchun  ham  MZ  lar  genotiplari  bir-biriga  to‘liq 
o‘xshashdir (somatik mutatsiyalar, kelib chiqishi mumkinligini e`tiborga olmaganda), 
MZ larda uchraydigan farqlar muhit ta`sirining natijasi hisoblanadi (14-rasm). DZlar bir 
vaqtda  otalangan  ikki  tuxum  hujayradan  rivojlanib  tug‘ilgan  bolalardir.  DZ  lar 
oiladagi  oddiy  sibslar  kabi  bir-biriga  o‘xshashi  yoki  o‘xshamasligi  mumkin,  chunki 
ularning  umumiy  genlari  50%ga  tengdir.  Ularning  boshqa  sibslardan  farqi 
III 
 
II 
 
I 

---

 
37 
embriogenezda  va  tug‘ilgandan  keyin  bir  xil  muhit  omillarining  ta`sirida  bo‘lishidir. 
Agar ular har xil jinsli bo‘lsa darhol DZ larga kiritish mumkin. 
Bir  jinsli  egizaklarni  zigotaligini  aniqlash  uchun  ularni  har  xil  mezonlar  bo‘yicha 
solishtirish lozim (14-rasm). 
 
Eng  aniq  usul  —  bu  terini  transplantatsiyalashdir.  Transplantantning  yaxshi 
qo‘shilib ketishi monozigotalikdan darak beradi. Zigotalikni aniqlashda egizaklarda HLA-
tizim    gaplotiplari  bo’yicha  solishtirish  ham  yaxshi  natija  beradi.  Bu  tizim  juda  katta 
polimorfizmga  ega  bo‘lgani  uchun  HLA  gaplotiplari  bo‘yicha  DZ  larning  konkordant 
bo‘lishi  mumkin emas. Egizaklarning zigotaligi to‘g‘risida aniq ma`lumotlarni, boshqa 
monogen  irsiylanuvchi  polimorfizm  belgilarni,  masalan  eritrotsitlar  qon  tizimlarini 
(ABO,  MN,  Rh,  Lyuteran,  Daffi,  Levis  va  boshqalar),  zardob  tizimlarini 
(gaptoglobinlar, transferrinlar, gammaglobulinlar) solishtirganda ham  
olish mumkin. 
   
 
  
 
 
 
 
 
 
 
14-rasm. Bir tuxumli egizaklar 
 
Lekin  bunda  egizaklarning  ota-onalari  shu  belgilar  bo‘yicha  bir  xil  bo‘lganda,  olingan 
ma`lumotlar aniq chiqmasligini unutmaslik kerak. 1924- yilda Simens tomonidan taklif 
etilgan  polisimptom  o’xshashlik  usuli  ham  ancha  qulaydir,  chunki  bu  usul  solishtirish 
oson  bo‘lgan,  tor  reaksiya  me‘yoriga  ega  bo‘lgan  fenotipik  belgilarni  o‘rganishga 
asoslangan. Bunday belgilarga — qosh, burun, quloq suprasi, qo‘l
, 
tirnoq, soch shakllari, 
ko‘z,  teri,  soch  ranglari  boshqalarni  kiritsa  bo‘ladi.  Belgilar  uchun  maxsus  baholash 

---