7
İnformasiya
mənbəyi
Kodlaşdı-
rıcı qurğu
Rabitə
kanalı
Dekodlaşdırıcı
qurğu
İnformasiya
qəbul edən
Sxem 3. İnformasiyanın ötürülməsi sxemi.
İnformasiya mənbəyi canlı varlıq, yaxud texniki qurğu ola bilər. Kodlaşdırıcı qurğu alınan
informasiyanı ötürülmə və əks etdirmə üçün əlverişli formaya çevirir. Rabitə kanalından keçən
informasiya dekodlaşdırıcı qurğuya düşür və burada qəbul edənin başa düşdüyü formaya çevrilir.
Rabitə növünün seçilməsi informasiyanın ötürülməsinin texniki vasitələrinin tərkibini
müəyyənləşdirir. Rabitənin texniki vasitələri seçilərkən informasiyanın hansı miqyasda mübadilə
edilməsi əlaməti əsas götürülür. Belə ki, əgər müəssisədaxili (və ya firmadaxili) informasiya
mübadiləsində naqil, radio əlaqəsi, həmçinin qismən terminalların tətbiqi məqbuldursa, kənar mühitlə
(müəssisədən kənar) informasiya mübadiləsində terminalların və elektron rabitə vasitələrinin istifadəsinə
üstünlük verilməlidir.
İnformasiyanın kəmiyyətcə ölçülməsi üçün ən kiçik ölçü vahidi bitdir (ingilis dilində binary digit-
ikilik rəqəm sözündən götürülüb). Kompüterin daxilində elektrik siqnalları iki vəziyyətdə ola bilər: siqnal
var (gərginlik var)-1; siqnal yoxdur (gərginlik yoxdur)-0. Məhz bu səbəbdən də kompüter öz işində ikilik
məntiqdən istifadə edir.
Müasir kompüterlərin klaviaturasında olan simvolların ikilik kodlarla verilməsi üçün 7 bit kifayət
edir. Bir bit isə təsdiq üçün əlavə olunur. Məhz bu səbəbdən də 8 bit=1 bayt ən kiçik yaddaş vahidi kimi
qəbul edilir. İnformasiya yaddaşda saxlanıldığından bayt həm də informasiya ölçü vahididir. Daha böyük
informasiyaölçü vahidləri aşağıdakılardır:
8 bit= 1 Bayt
1024 Bayt= 1 KiloBayt (KB)
1024KB=1 Meqa Bayt(MB)
1024 MB=1QiqaBayt (QB)
1024 QB=1 TeraBayt(TB)
İnformasiya vahidinin riyazi təsdiqini 1927-ci ildə R.Xartli vermişdir. Xartliyə görə m simvoldan
ibarət n sözün uzunluğu N=n
m
, bu sözə uyğun informasiyanın uzunluğu isə İ=log
2
N olacaq. Ən kiçik söz
2 (n=2) simvoldan ibarət olduğundan və informasiya 1 sözlə(m=1) verildiyindən informasiyanın
uzunluğu
İ=log
2
n
m
=mlog
2
n=1.log
2
2=1.1=1 olar.
Bu düsturu 1947-ci ildə K.Şennon da təsdiq etmişdir.
Kompüterlərdə bir Bayt (yəni 8 bit) maşın yarımsözü adlanır. 2 Bayt və ya 16 bit 1 maşın sözü, 4
bayt və ya 32 bit ikiqat söz, 8 bayt və ya 64 bit dördqat söz adlanır.
Ən qədim say aləti abak olmuşdur. Abak təxminən 4-5 min il əwəl Asiya qıtəsində (gumän ediİir
ki, Cində) düzəldilmiş, onun müxtəlif növləri isə uzun müddət Misir, Vavilion, Hindistan, Yaponiya,
Yaxın Şərqdə (oradan Yunamstana və Romaya gətirilmişdir) və Rusiyada yeganə hesablayıcı alət olaraq
işlədilmiş və nəhayət müxtəlif dəyişikliklərə uğrayaraq, çötgə adı ilə dövrümüzə qədər gəlib çatmışdır. Bu
alətdə istifadə olunan daşları qədim yunanlar kaüoıl (latınca CALCULUS – xırda daş deməkdir)
adlandırnuşlar. Söz müxtəlif xalqların dilinə daxil olmuş, hesablama alətinə isə sözə uyğun olaraq
kalkulyator demişlər. Çində bu alət suan-pon (hesablama lövhəsi), Yaponiyada isə sorobon
adlandırılmışdır.
Vavilon, Misir, sonralar isə Yunanıstanda ədədləri göstərmək üçün müəyyən işarələrdən istifadə
etməyə başlayırlar. Amma ədədlərin yazılışı o qədər də mükəmməl deyildi, onlardan istifadə edərək
əməliyyat aparmaq yalnız xüsusi savada malik adamlara nəsib idi.
İlk sadə mexaniki hesablama maşını 1623-cü ildə alman alimi Vilhelm Şikkard tərəfindən
hazırlanır. Bu maşının köməyi ilə toplama və çıxma əməlləri aparmaq mümkün idi. İxtiraçı öz
məktublarında hesablama maşınını "Saatlarla cəmləyən" adlandırmışdır. Təəssüf ki, nə maşının özü, nə də
ona aid olan sənədlər bizim dövrümüzə gəlib çatmamışdır.
1641-ci ildə fransız mexaniki Blez Paskal dörd riyazi əməli (vurma, bölmə, toplama, çıxma)
yerinə yetirə bilən çarxlı mexaniki hesablama maşını düzəldir və bir il sonra bu maşını nümayiş etdirir.
Bu maşından o dövrdə vergilərin yığılması zamanı hesabatlar aparmaq üçün müvəffəqiyyətlə istifadə
edilirdi.
8
1694-cü ildə görkəmli alman riyaziyyatçısı və filosofu Qotfrid Vilhelm Leybnis daha da
təkmilləşdirilmiş, dörd hesab, həmçinin qüwətə yüksəltmə və kvadrat kökalma əməllərini yerinə yetirən
hesablayıcı mexanizm düzəldir.
Universal hesablama maşınının yaradılması ideyası görkəmli ingilis alimi Çarlz Bebbicə
mənsubdur. Bu ideyaya görə hesablama maşını "dəyirman"dan (yəni riyazi-məntiqi qurğudan) və
"anbar"dan (yəni yaddaş qurğusundan) ibarət olmalı idi. Bundan əlavə verilənləri maşına daxil etmək
üçün perfokartdan istifadə edilməli idi.
Ç.Bebbicin 40 ilə yaxın əmək sərf edərək düzəltdiyi hesablama maşını müasir dövrdə istifadə
olunan hesablama maşınlarına daxil olan bütün komponentləri özündə təzahür etdirirdi. Alimin
düzəltdiyi maşının ilk proqramçısı, həmçini onun şagirdi və yaxın köməkçisi məşhur ingilis şairi Çon
Bayronun qızı Ada Avqusta Levleyst idi. O, Ç.Bebbicin məsləhəti ilə Bernulli ədədinin hesablama
maşınında hesablanması üçün iki xətti tənliklər sisteminin həllinin ilk proqramını tərtib etmiş və bu
proqramın köməyi ilə sistemi həll etmişdir. Onun tələbi və məsləhəti ilə «İşçi oyuq» və "dövr" kimi
proqramlaşdırma terminləri ilk dəfə hesablama texnikası elmində istifadə edilmişdir.
1930-cu ilin əwəlində Almaniyada gənc mütəxəssis Konrad Zuze bir neçə min telefon releləri
əsasında binar kodlardan və riyazi məntiq aparatından istifadə etməklə avtomatik hesablama maşını
yaradır. Onun yaratdığı hesablama maşımnda istifadə edilən relelərin açılıb-bağlanması avtomatik olaraq
yerinə yetirilirdi.
1936-cı ildə Kembric universitetinin gənc riyaziyatçısı, 24 yaşh Alan Tyurinq proqramla idarə
edilən, müxtəlif sahələrə yararlı olan hesablama maşırurun yaradılmasının mümkürdüyünü sübut edir.
Bunun nəticəsində süni intellekt yaradılmasımn ilk konsepsiyası baş verir. Gənc alimin rəhbərliyi ilə
1940-cı illərin əwəllərində dünyada ilk elektron hesablama maşını yaradılır. Bu maşının köməyi ilə
ikinci dünya müharibəsi illərində Böyük Britaniya kəşfiyyat idarəsi müəyyən gizli işləri və tapşırıqları
həyata keçirmək üçün istifadə edir. Edilmiş kəşf uzun illər sirr olaraq qalır və nəhayat 1975-ci ildə agah
olur. Məhz ona görə də hesablama texnikasına aid olan əksər ədəbiyyatlarda ilk elektron hesablama
maşınının 1945-ci ildə ABŞ-da yaradıldığı göstərilir.
1945-ci ilin axırlarında fizik Atanasovun ideyası əsasında Amerika almüərindən Con Moçli və
Presper Ekert ilk ejektron rəqəm hesablama maşını düzəldir. Hesablama maşınına "ENIAC" (Elektron
Numerical Inteqrator And Calculator) adı verilir. "ENIAC"-ın daxili 20000 elektron lampasından və
15000 reledən ibarət idi. Hesablama maşını bir saniyə ərzində 300 vurma və 500 toplama əməliyyatlarını
yerinə yetirirdi. Rəqəm hesablama maşınımn tələb etdiyi güc 150 kilovata bərabər idi. Hesablama maşını
ondan xeyli əvvəl düzəldilmiş "Mark 1" və "Mark 2" hesablama maşınlarından min dəfə sürətlə
hesablama işlərini yerinə yetirirdi. Maşının mənfi cəhəti proqramın hesablama maşınına daxil edilməsi
prosesinin çox vaxt aparması idi.
Bu prosesi azaltmaq məqsədi ilə alimlər proqramı yaddaşında saxlaya biləcək yeni hesablama
maşınının hazırlanmasına başlayırlar. Layihənin elmi əsaslar üzərində qurulmasına nail olmaq məqsədilə
hesablama maşınının hazırlanma prosesinə o dövrün görkəmli riyaziyatçısı Con fon Neyman da dəvət
olunur. Görkəmli alim həmin ildə hesablama maşınının iş prinsipi barədə ətraflı mərazə hazırlayır.
Məruzə bu işlə məşğul olan digər alimlərə də göndərilir və hamı tərəfindən bəyənilir. Buna əsas səbəb
fon Neymanın təklif etdiyi hesablama maşınının iş prinsipinin sadəliyi və universallığı idi.
Con fon Neyman prinsipi əsasında işləyən ilk hesablama maşını 1949-cu ildə ingilis tədqiqatçısı
Moris Uilksin tərəfindən düzəldilir.
İstər həmin ərəfədə, istərsə də sonrakı dövrlərdə təkmilləşərək düzəldilmiş bütün hesablama
maşınlannm iş prinsipi fon Neymanın təklif etdiyi prinsipə əsaslanırdı.
Con fon Neymanın hesablama maşınının iş prinsipində əsas İdeya bundan ibarət idi:
informasiyam təhlil edəcək hesablama maşını effektif işləməsi ilə yanaşı universal olmalıdır.
Universal hesablama maşım aşağıdakı qurğulardan ibarət olmalıdır:
- riyazi və məntiqi əməliyyatları yerinə yetirən hesab-məntiq qurğusu;
- proqramın icra olunma prosesini təşkil edəft.idarəetmə qurğusu;
- verilənləri və proqramlari yaddaşında saxlaya biləcək yaddaş qurgusu.
Hesablama maşınrnın yaddaşında təhlil edilmiş verilənlərin və ya proqramların saxlanılmasından
ötrü yaddaşın yuvalarını nöinrələmək nəzərdə tutulurdu və bununla yanaşı digər qurğularıru da yaddaşa
müraciəti sadələşdirilməli idi.