Mövzu 1: İnformatika fənni, predmeti və onun tərkib hissəLƏRI

  11 

Ana lövhə kompüterin əsas hissəsi sayılır. Ana lıvhə üzərində aşağıdakı elementlər yerləşir: 

-Mikroprosessor  (MP)-  kompüterində  hesabi-məntiqi  əməliyyatları  yerinə  yetirir.  Mikrosxem 

xüsusi qaydada hazırlanmış elektron sxemlər toplusudur. Mikroprosessorlar bir-biriindən takt tezliklərinə, 

yəni  əməliyyatların  yerinə  yetirilmə  sürətinə  və  məhsuldarlığa  MİPS  (saniyədə  miliyon  əməliyyat)  görə 

fərqlənirlər. Pentium tipli kompüterlərdə adətən İNTEL şirkətinin və onun törəməsi olan SELERON tipli 

mikroprosessorlardan istifadə edilir. 

Bir  çox  hallarda  çoxlu  sayda  riyazi  hesablamaların  aparılması  lazım  gəlir  ki,  mikroprosessorlar 

bunu təmin edə bilmirlər. Bu səbəbdən də kompüterlərdə riyazi soprosessorlardan istifadə edilir. Müasir 

prosessorların gücü böyük olduğundan artıq soprosessorlara ehtiyac duyulmur;  

-Çipset  (mikroprosessor  dəsti)- kompüterin daxili qurğularını idarə etməklə  yanaşı,  ana lövhənin 

bütün funksional imkanlarını təyin edən mikrosxem toplusudur; 

-Şinlər-  kompüterin  daxili  qurğuları  arasında  siqnalların  ötürülməsini  təmin  edən  naqillər 

yığımıdır; 

-Əməli yaddaş- əməli yaddaş qurğusu- ( RAM-ƏYQ)- kompüter xəttə qoşulan zaman verilənlərin 

müvəqqəti  saxlanılan  mikrosxem  toplusudur.  Gərginlik  kəsildikdə  burada  olan  məlumatlar  itir.  Onun 

tutumu müasir kompüterlərdə bir neçə QB olur; 

-keş  yaddaş-  əməli  yaddaş  ilə  mikroprosessor  arasında  informasiya  mübadiləsinin  yüksəldilməsi 

məqsədilə  istifadə  edilən  ifrat  sürətli  yaddaş  qurğusudur.  Onun  iki  Level1  və  Level2  səviyyələri  var. 

Level  1  səviyyəsi  adətən  mikroprosessorun  daxilində,  Level  2  səviyyəsi  isə  əməli  yaddaşla 

mikroprosessor arasında  yerləşir. Onun köməyi ilə informasiya mübadiləsi  sürəti 10 dəfəyədək  artırılır. 

Belə yaddaşların tutumu bir neçə Mbayt-a qədər olur. 

-Daimi yddaş qurğusu (BİOS-DYQ)- kompüterin ilkin yüklənməsini və qurğuların yoxlanılmasını 

həyata  keçirən  və  daxilindəki  verilənlərin  gərginlikdən  asılı  olmayaraq  saxlayan  yaddaş  qurğusu  olan 

mikrosxemdir.  

-Portlar  (yuvalar)-  əlavə  qurğuların  (slotların)  qoşulmasını  təmin  edirlər.  Portlar  paralel  (LPT1-

LPT4),  ardıcıl  (COM1-COM3)  və  universal  (USB)  ola  bilərlər.  Paralel  portlar  sürətinə  görə  ardıcıl 

portlardab, universal portlar isə hər ikisindən üstündür. 

-  videoyaddaş  nəticənin  ekrana  çıxarılmasını  idarə  edəcək  elektron  sxem  olub  videokontrollerin 

tərkibində yerləşir; 

- videoadapter (videokart) monitorun ekranında alınmış təsviri formalaşdırmaq üçün istifadə edilir 

və həm qrafik. Həm də mətn rejimində işləyə bilər; 

-Kontrollerlər-  xüsusi  elektron  sxemlər  olub  disk  sürücüləri.  klaviatura  və  s.  ilə  əməli  yaddaş 

arasında informasiya mübadiləsinə nəzarət edən qurğulardır. 

Monitorlar  rəngli  və  ağ-qara  olmaqla  ekranın  ölçüsünə,  rənslərin  miqdarına  və  elektron-süa 

borulu,  LCD,  plazma  növlərinə  bölünürlər.  Elektron-süa  borulu  monitorlarda  təsvirin  ekrana  verilməsi 

məqsədilə  xüsusi  elektron  şüa  borusundan  istifadə  edilir.  LCD  monitorlarında  ekran  iki  nazik  lovhə 

arasında yığılmış maye-kristal sxemldən ibarətdir. Plazma ekranlarında eyni prinsipdən istifadə edilsədə 

lövhələr arasında xüsusi qaz yerləşdirilir. Bu tip monitorlar gərginliyi daha çox istifadə edirlər. Məhz bu 

səbəbdən də onlardan portativ kompüterlərdə istifadə edilməsi məqsədəuyğun deyil. 

Klaviaturalar  köhnə  tipli  84/86  düyməli  klaviaturalara  və  102/104  düyməli  klaviaturalara 

bölünürlər.  Klaviaturanın  düymələri:  funksional  düymələrə  (F1-F12),  hərf-rəqəm  düymələrinə,  kursoru 

idarə edən və ədələrin daxil edilməsi düymələrinə bölünürlər. 

Xarici yaddaş qurğuları: 

-elastiki  (yumşaq)  disk  sürücüsü  xarici  yaddaş  qurğusu  olan  elastiki  maqnit  disklərindən 

(disketlərdən-  floppy  disklərdən)  məlumatın  oxunması  və  ya  onlara  məlumatın  yazılmasını  təmin  edən 

qurğulardır; 

-Sərt  maqnit  diski  (HDD,  vinçester)-  kompüterin  sistem  blokunun  daxilində  yerləşərək  xarici 

yaddaş qurğusu olub, informasiyanın saxlanması üçün istifadə edilir. Buraya həm informasiya yazmaq və 

həm informasiyanı oradan oxumaq mümkündür; 

-CD-ROM- compakt disklərdən (CD-R, CD-RW) məlumatı oxumaq üçün istifadə edilir (600-800 

MB); 

 

-CD-Writer-  kompakt  disklərdən  məlumatı  oxumaq  və  CD-RW-lərə  informasiyanı  yaza  bilən 

qurğudur; 

---

  12 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ISA 

–

 

Industry Standard Architecture (Сянайе стандарт архитектуралы)

 

PCI 

–

 Peripheral Component Interconnect bus (

Периферийа

 

гурьулары

 

иля

 

гаршылыглы

    

ялагя

 

шини

) 

LH

Ш –

 

Локал щесаблама шябякяси 

 

Фярди компцтерлярин структур схеми

 

Ямяли 

йаддаш 

гурьусу

 

Видeо 

адаптер

 

Клавиатур

а

 

контролле

ри

 

Sərt

 

магнит 

диск 

контрол

лери

 

Yumşaq

 

магнит 

диск  

контрол

-лери

 

Mouse 

контролле

ри

 

 

ПРИНТЕР

 

 

СКАНЕР

 

Мяр-

кязи

 

про-

сес-

сор

 

 

 

Систем şini

  

LH

Ш 

 

MOUSE  

 

Шябякя 

контролле

ри

 

Принтер 

контролле

ри

 

Сканер 

контролл

ери

 

 

PSI, ISA 

 

Monitor 

 

Klavi-

atura 

Йумшаг 

магнит 

диск 

гурьусу 

(FDD)

 

---