Mövzu 6 Beynəlxalq valyuta-maliyyə münasibətləri
Yüklə 439,32 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Qızıl-külçə standartı
- Qızıl-deviz standartı
- Yamayka valyuta sistemi
Qızıl-külçə standartı böyük qızıl ehtiyatlarına malik iqtisadi cəhətdən güclü ölkələrdə qəbul edilmişdi: İngiltərə (1925), Fransa (1928), Yaponiya (1930). Yerdə qalan ölkələrin əksəriyyəti isə - Almaniya (1924), Avstraliya, Danimarka, Norveç (1928) qızıl-deviz standartını qəbul etdilər.
praktikası mövcud olmur. Əskinasların qızıla dəyişdirilməsi müəyyən çəki və keyfiyyətə malik qızıl külçələrinə dəyişmə formasında həyata keçirilirdi. Məsələn, İngiltərədə 1700 funt-sterlinq məbləğində əskinsa üçün 12,4 kq. qızıl ödənilirdi. Beləliklə, qızıl faktiki olaraq beynəlxalq hesablaşmalar üçün ehtiyat rolunu oynamağa başladı.
milli əskinaslar qızıla deyil, digər ölkələrin valyutasına (sonradan qızıl külçələrinə dəyişdirilən devizlərə) dəyişdirilirdi. Beləliklə, milli valyutanın qızıla dəyişdirilməsinin iki əsas üsulu formalaşdı:
dolayı üsul – sistemin yerdı qalan bütün valyutaları üçün. Genuya valyuta sistemində sərbəst üzən valyuta məzənnələri prinsipindən istifadə edilirdi. Genuya sisteminin prinsipkərinə uyğun olaraq üzv-dövlətlərin mərkəzi bankları özlərinin milli pul vahidlərinin məzənnələrinin mümkün əhəmiyyətli tərəddülərinin qarşısını almalı idilər. Bu zaman onlar valyuta tənzimlənməsi metodlarından, ilk növbədə isə valyuta müdaxilələrindən istifadə edirdilər. “Qeyri-tam” qızıl-monet standartının tətbiqinin səbəbi qızılın bir mərkəzdə yığılmasına, onun mərkəzi banklarda strateji ehtiyatlar kimi saxlanmasına edilən səylərlə əlaqədar idi. Qızıl-deviz standartının geniş yayılması bir ölkələrin digərlərindən mümkün asılılığını gücləndirdi: ABŞ dolları və ingilis funt-sterlinqi əsas valyutalara çevrildilər. Lakin qızıl standartının deviz formalarının ömrü çox uzun sürmədi. 1929-1933-cü illər dünya iqtisadi böhranı bu sistemi tamamilə dağıtdı. Böhran “əsas valyutalar”dan da yan keçmədi. 1931-ci ildə İngiltərədə qızıl-külçə standartı ləğv edildi, funt-sterlinq isə devalvasiya edildi. Bu isə öz növbəsində iqtisadi və valyuta münasibətləri baxımından İngiltərədən asılı olan Hindistanın, Malayziyanın, Misirin, bir sıra Avropa ölkələrinin qızıl-deviz valyutalarının çökməsinə gətirib çıxardı. Daha sonra qızıl-külçə standartı Yaponiya və Fransada da ləğv edildi. 1933-cü ildə əskinasların qızıla dəyişdirilməsi ABŞ-da da dayandırıldı, qızılın xaricə çıxarılması qadağan edildi, dollar 41% devalvasiya edildi. Qızıl standartının ləğv edilməsi qızılla ölçülməyən pul nişanlarının, yəni kredit pullarının valyuta mübadiləsinin həyata keçirilməsinə gətirib çıxardı. 1929-1933-cü illər böhranı göstərdi ki, dünya valyuta sistemində dərin və köklü islahatların həyata keçirilməsinə ehtiyac vardır. 1944-cü ildən etibarən dünya valyuta sisteminin təkamülündə üçüncü mərhələ başlanmışdır. Həmin il keçirilən Bretton-Vuds konfransında qızıla və iki “əsas valyuta”ya – ABŞ dollarına və ingilis funt-sterlinqinə əsaslanan qızıl-deviz standartı qəbul edildi ki, ona da çox zaman qızıl-valyuta standartı deyilir. Bu standart yalnız beynəlxalq valyuta sisteminə aid idi, daxili pul sistemi qızılla ölçülmıyın kredit pulları bazasında fəaliyyət göstərirdi. Bretton-Vuds sisteminin əsas prinsipləri aşağıdakılar idi: 1)
dünya pulu funksiyasını yerinə yetirməsinin saxlanması; 2)
ehtiyat valyutaların qızıla rəsmi kurs üzrə (35 ABŞ dollarına görə 1 troya unsiyası, yəni 31,1 q. qızıl və ya 1 dollara görə 0,88571 q. qızıl) məcburi dəyişdirilməsi; 3)
4)
valyuta məzənnələrinin valyuta paritetindən ±1% həddində fərqlənməsinə icazə verilirdi; 5)
valyuta münasibətlərinə nəzarət və tənzimləmə beynəlxalq valyuta-kredit təşkilatlarına – Beynəlxalq Valyuta Fonduan və Dünya Bankına tapşırılmışdı; 6)
tədiyə balanslarının pozulması zamanı onların qızılla tənzimlənməsinə icazə verilirdi. Bretton-Vuds valyuta sisteminin prinsiplərinin formalaşdığı müharibədən sonrakı dövrdə Böyük Britaniya kifayət qədər qızıl ehtiyatlarına malik deyildi və buna görə də funt-sterlinqin qızıla dəyişdirilməsinin təmin edə bilmirdi. Bu isə praktiki olaraq funt-sterlinqin deviz valyutası funksiyasından imtina edilməsinə gətirib çıxarmışdı. Beləliklə, Bretton-Vuds valyuta sistemi dolları üstün mövqeyə çıxardı və ABŞ-a siyasi və iqtisadi üstünlük verdi. Dollar xarici ticarət hesablaşmalarını inhisarlaşdırdı. ABŞ-dan başqa istənilən ölkə tədiyə balansının kəsiri zamanı özünün qızıl-valyuta ehtiyatlarından istifadə etməli, daxili istehlakı azaltmalı, ixracı artırmalı idi. Yalnız ABŞ xarici kəsiri öz valyutası ilə ödəmək imkanına malik olduğundan bu barədə qayğılanmaya bilərdi. İkinci dünya müharibəsi zamanı dağıntılara məruz qalmış Qərbi Avropa ölkələrinin milli iqtisadiyyatlarının bərpası tədricən dünya iqtisadiyyatında qüvvələr düzülüşünü dəyişdi. Avropa İqtisadi İttifaqının və Yaponiyanın iqtisadi mövqelərinin güclənməsi ilə dünya bazarlarında ABŞ- ın rəqabət qabiliyyətliliyi aşağı düşməyə başladı. Bununla yanaşı, daha çox ölkə müstəqil olaraq dünya bazarlarına çıxmağa baçladılar. 1971-ci ildə 1933-cü ildən sonra ilk dəfə ABŞ-ın ticarət balansında, həmçinin tədiyə balansının bütün maddələrində kəsir yarandı. Dolların böhranı ABŞ hökumətini 1971-ci ilin avqustunda idxala 10% həcmində gömrük rüsumu tətbiq etməyə və dolların qızıla dəyişdirilməsini dayandırmağa məcbur etdi ki, bu da BVF-nin sazişlərinin pozulması demək idi. 1960-cı illərin ortalarında fiksə edilmiş valyuta məzənnələri artıq dünya təsərrüfatının tələblərinə cavab verməməyə başlamışdılar. Beləliklə, Bretton-Vuds valyuta sistemi dünya təsərrüfatının tələblərinə cavab verməməyə başladı. 1960-cı illərin sonu 1970-ci illərin əvvəllərində beynəlxalq iqtisadi sistemdə yeni böhran baş verdi. 1971-ci ildə BVF valyuta məzənnələrinin paritetdən fərqlənməsinənə yol verilən həddi ±2,25%-ə qədər artırdı, bir ildən sonra isə fiksə edilmiş məzənnələr sistemi tamamilə dağıldı. 1972-ci ildə dünya valyuta sisteminin islahatı ilə məşğul olan xüsusi Komitə yaradıldı ki, o da sistemin yeni prinsiplərinin işlənməsi və razılaşdırılması ilə məşğul idi. Dünya valyuta sisteminin müasir inkişaf mərhələsi öz başlanğıcını 1976-cı ildə Yamaykanın paytaxtı Kinqstounda keçirilən konfrans zamanı 20 ölkənin nümayəndəsinin dünya valyuta sistemində islahatlar keçirilməsi barədə razılığa gəlməsində götürür. 1978-ci ildə Yamayka sazişləri əksər BVF üzvləri tərəfindən ratifikasiya edildi. Həmin andan etibarən sistemin yeni prinsipləri qüvvəyə mindi və yeni dünya valyuta sistemi Yamayka valyuta sistemi adını aldı. Yamayka sazişləri valyuta münasibətləri mexanizminə aşağıdakı dəyişiklikləri etdi: 1)
2)
qızılın demonetləşdirilməsi, onun “rəsmi qiyməti”nin aradan qaldırılması və valyutaların qızıla istənilən cür bağlanmasının qadağan edilməsi təsdiq edildi; 3)
mərkəzi banklara qızılı adi bir əmtəə kimi “azad” bazar qiymətləri əsasında almağa və satmağa icazə verilirdi; 4)
rəsmi aktivlərin qiymətləndirilməsi üçün və s.) xüsusi iqtibas hüquqları (XİH) çıxış etməyə başladı. XİH BVF tərəfindən buraxılan və BVF-nin üzv ölkələrinin xüsusi hesablarında yazılma yolu ilə nağdsız beynəlxalq hesablaşmaların həyata keçirilməsi üçün istifadə edilən beynəlxalq ödəmə və ehtiyat vasitəsidir. XİH-in funksiyalarına daxildir: tədiyə Yüklə 439,32 Kb. Dostları ilə paylaş:
|