balanslarının tənzimlənməsi, rəsmi valyuta ehtiyatlarının artırılması, milli valyutaların
dəyərinin ölçülməsi;
5)
dollar rəsmi olaraq digər ehtiyat valyutalarına (alman markası, isveçrə frankı, yapon ieni)
bərabərləşdirildi;
6)
sərbəst üzən valyuta məzənnələri rejimi, yəni valyuta məzənnələrinin dünya valyuta
bazarında tələb və təklif əsasında formalaşması qanuniləşdirildi (BVF və DB çərçivəsində);
7)
dövlətlər tərəfindən valyuta məzənnəsi rejimini müstəqil surətdə müəyyən olunmasına
icazə verildi;
8)
dövlətlərarası valyuta tənzimlənməsi sferası genişləndi;
9)
valyuta məzənnələrinin tərəddüd sərhədlərinin tənzimlənməsi dayandırıldı;
10)
qapalı valyuta bloklarının yaradılması beynəlxalq valyuta sisteminin tamhüquqlu
iştirakçıları kimi qanuniləşdirildi; bununla belə, bu blokların daxilində iştirakçılar
arasında xüsusi münasibətlər mövcuddur.
6.3. Valyuta və valyuta məzənnələri, bazarlar
dünya valyuta sisteminin əsas elementləri kimi
İstənilən valyuta sisteminin baza elementi
valyuta hesab edilir. Valyuta deyəndə yeni növ
pul deyil, onların funksiya göstərməsinin xüsusi üsulu başa düşülür ki, bu zaman da milli pullar
beynəlxalq ticarət, kredit, ödəmə-hesablaşma əməliyyatlarını əhatə edir. Statusuna görə
valyutaları aşağıdakı növlər üzrə təsnifləşdirirlər:
milli (ölkənin qanunvericiliyi ilə müəyyən edilmiş pul vahidi, buraxıldığı ölkənin
ərazisində qanuni ödəmə vasitəsi);
xarici (digər ölkələrin valyutalarında ifadə olunmuş əskinaslar, monetlər və tələblər, digər
ölkələrin ərazilərində qanuni ödəmə vasitələri);
beynəlxalq şərti (XİH);
regional (avro);
avrovalyuta (üçüncü ölkələrin hesablaşmalarında iştirak edən və emitent-ölkənin maliyyə
orqanları tərəfindən nəzarət edilməyən valyutalar).
Özünün maddi-əşyavi formasına görə bütün valyutalar nağd və nağdsız valyutalara
bölünürlər. Nağd valyutalar beynəlxalq hesablaşmalar zamanı real olaraq bir ölkədən digərinə
aparılmalıdır, qorunmalıdır, saxlanmalıdır, yəni onun faktiki hərəkəti baş verməlidir. Nağdsız
valyutalar isə beynəlxalq hesablaşmalar zamanı yalnız nominal olaraq hərəkət edirlər, onları bir
bank hesabından digər ölkədəki bank hesabına köçürürlər.
Dünya valyuta sistemində bir sıra valyutalar rəsmi olaraq BVF tərəfindən verilən ehtiyat
valyuta statusuna malikdirlər. Ehtiyat valyuta – beynəlxalq ödəmə və ehtiyat vasitəsi funksiyasını
yerinə yetirən dönərli milli valyutadır. O, digər ölkələrin valyutalarının valyuta paritetlərinin və
valyuta məzənnələrinin müəyyən edilməsi üçün baza rolunu oynayır. Ehtiyat valyutalardan
valyuta müdaxilələrinin həyata keçirilməsi və dövlətlərin rəsmi qızıl-valyuta ehtiyatlarının
formalaşdırılması üçün istifadə edirlər. Beləliklə, ehtiyat valyutaların əsas təyinatı beynəlxalq
iqtisadi münasibətlərə xidmət göstərməkdir. Ölkələr ehtiyat valyutada özlərinin likvid aktivlərini
saxlayırlar və bu aktivlərdən tədiyə balansının mənfi kəsirini örtmək üçün istifadə edirlər.
Məzənnə dinamikasından asılı olaraq valyutalar “güclü” və “zəif” ola bilərlər. Güclü o
valyuta hesab edilir ki, onun digər milli pul vahidlərinə nisbətən məzənnəsi uzun müddət ərzində
ya artır, ya da sabitlik nümayiş etdirir. Digər valyutalara nisbətən məzənnəsi aşağı düşən valyuta
isə zəif hesab edilir. Praktikada güclü valyutalar kimi əsasən sənayecə inkişaf etmiş ölkələrin milli
pul vahidləri çıxış edirlər. Kifayət qədər inkişaf etməmiş iqtisadiyyata malik və ya qeyri-sabit
iqtisadi meyl nümayiş etdirən ölkələrin valyutaları zəif valyutalar hesab edilirlər.
Dönərlilik üsuluna görə, yəni bu və ya digər valyutanın müxtəlif ölkələrin valyutalarına nə
dərəcədə sərbəst mübadilə edilməsindən asılı olaraq aşağıdakı növ valyutaları fərqləndirirlər:
1)
sərbəst dönərli valyutalar (SDV). Bu valyutalar qeyri-məhdud daxili və xarici dönərliyə
malikdirlər və valyuta ehtiyatlarının formalaşdırılması üçün istifadə edilə bilərlər. BVF
tövsiyələrinə görə, bu cür valyutalar kimi ABŞ dollarını, avronu, ingilis funt-sterlinqini,
isveçrə frankını, yapon ienasını göstərmək olar;
2)
nisbətən dönərli valyutalar. Bu valyutalara valyuta məhdudiyyətləri tətbiq edilir və onlar
bütün xarici valyutalara
mübadilə edilmirlər;
3)
qapalı (dönərli olmayan) valyutalar. Bu valyutalar ancaq bir ölkə çərçivəsində fəaliyyət
göstərir və dünya valyuta bazarında digər valyutalara dəyişdirilmir.
Ümumilikdə isə valyutaların müxtəlif əlamətlərə görə təsnifi Cədvəl *.*-də verilmişdir.
Cədvəl *.*
Valyutaların təsnifi
Əlamət
Valyutaların növləri
1.
Valyutanın statusuna görə
Milli
Xarici
Beynəlxalq
Regional
Avrovalyuta
2.
Ölkələrin valyuta ehtiyatlarına
münasibətə görə
Ehtiyat
Digər valyutalar
3.
Tətbiq edilmə rejiminə görə
Sərbəst dönərli
Nisbətən dönərli
Qapalı
4.
Valyuta əməliyyatlarının
növlərinə görə
Müqavilə qiymətinin valyutası
Ödəmə valyutası
Kredit valyutası
Klirinq valyutası
Veksel valyutası
5.
Digər valyutaların
məzənnələrinə münasibətə görə
Güclü
Zəif
6.
Maddi-əşyavi formasına görə
Nağd
Nağdsız
7.
Qurulma prinsipinə görə
“Zənbil” tipli
Adi
Milli valyutanın dünya pulu funksiyasını yerinə yetirdiyini müəyyən edən əlamətləri 1998-
ci ilin iqtisadiyyat sahəsi üzrə Nobel mükafatı laueratı
Robert Mandell formalaşdırmışdır. Onlar
aşağıdakılardır: