Mü əllif Ata kişiyev Bəxtiyar Sərhəd oğlu (hüquqşünas, elmi dərəcəsi və elmi adı yoxdur) Redaktor

 
100 
siyasi hüquqi rejimin) zorakılıq üsul və vasitələri ilə müəyyən 
bir  qrup  şəxsdən  -  digərinə  açıq  və  ya gizli, uzunmüddətli 
mübariz
ə  nəticəsində  və  ya qəflətən keçməsi.  Başqa  vasitə-
l
ərlə  hakimiyyət  resurslarını  (sükanını)  əllərinə  keçirilməsi 
mümkünsüzlüyünü d
ərk etmə nəticəsində Ç.-ə əl atılır. Təşkil 
s
əviyyəsi Ç.-in müvəffəq olmasına bilavasitə təsir göstərir. Ç. 
bir qayda olaraq “yüks
ək” səviyyədə düşünülüb, hazırlanır və 
h
əyata keçirilir və  bu (Ç.), “yüksək” idarəçilik və  təşkilati 
bilik v
ə  qabiliyyət tələb edir. Ç.-in  ən mürəkkəb mərhələ-
l
ərindən biri Ç.-ə  hazır  və  qadir  olan  şəxslərin (adətən 
h
ərbiçilərin) araşdırılıb tapılması, inandırılması və ümumi işə 
c
əlb etməsidir. Ç.-in uğurlu və uğursuz formaları mövcuddur. 
Ç. h
ər iki tərəfin (çevirən və  çevrilən) nümayəndələri üçün 
son n
əticədə  mühacirət, zindan və, hətta ölüm, eləcə  də 
hakimiyy
ətdə  qalma (və  ya hakimiyyəti  ələ  keçirmə) ilə 
n
əticələnə bilər. Ç.-in xarakteri siyasi istiqamətyönlüyü hansı 
qüvv
ələrlə və hansı məqsədlərlə baş verməsindən asılıdır.  
ÇOXDƏRƏCƏLİ SEÇKİLƏR – bax dolayı seçkilər. 
ÇOXPARTİYALI  SİSTEM  –  dövlətlərdə  hökm sürən 
ictimai v
ə  siyasi  prularizm  şəraitində, mürəkkəb,  çoxşaxəli 
c
əmiyyətin müxtəlif təbəqələrinin zümrələrinin,  qatlarının 
maraqlarına,  baxışlarına,  mövqelərinə  cavab verən bir neçə 
(“çox”)  siyasi  partiyalarının  və  (ola bilsin syasi partiya 
bloklarının)  hakimiyyət  uğrunda  siyasi  mübarizə  aparılması 
üçün, 
ən  əsası  partiya  ideyalarının,  konsepsiyalarının,  siyasi 
kurslarının, proqramlarının və s. həyata keçirilməsi üçün real 
z
əmin yaradan siyasi sistem Ç.S. vətəndaşlar üçün, cəmiyyət 
üçün  geniş  seçim  imkanlarını  yaradır  və  daha çox insan 
kütl
ələrinin aktiv siyasi fəaliyyətə, mübarizəyə  qoşulmaq 
imkanlarını yaradır. Ç.S. üçün dövlətin hakimiyyət struktur-
larında  siyasi  partiyaların  bir-birini  əvəz etməsi, dəyişməsi, 
dövr etm
əsi, Höküməti seçkilərdə qalib gəlmiş siyasi partiya-
lar arasında kompromis (qarşılıqlı güzəşt) vasitəsi ilə forma-

---

 
101 
laşdırılması, bir partiyanın uzunmüddətdə hakimiyyət mono-
poliyasının  saxlanılmaması  səciyyəvidir. Ç.S.-ın  mövcud-
luğuna  demokratik  mühit,  vətəndaşların,  cəmiyyətin siyasi 
aktivliyi, siyasi partiyalarının təsis və təşkil edilməsinin libe-
rallığı və s. xidmət edir. 
 
D 
 
DAXİLİ  İŞLƏR  NAZİRLİYİ  (DİN)  -  ümumi  mahiyyəti, 
hüquq  qaydasını  təmin etməkdən ibarət  olan,  geniş  ixtisaslı 
hüquqmühafiz
ə orqanıdır. Bax həmçinin polis. 
DEBÜROKRATİZASİYA  (latın  de-ayrılma,  uzaqlaşdırma 
v
ə fransız bureaucratie-dəftərxana hakimiyyəti) – bürokratiz-
min f
əsadlarının  aradan  qaldırılmasına  yönəlmiş  tədbirlər 
sisteminin h
əyata keçirilməsi, o cümlədən: idarəçilik aparatı-
nın və digər dövlət orqanlarının rəhbər və əməkdaşlarının iş 
m
ədəniyyətinin artırılması; lüzum olmayan dövlət aparatının 
strukturlarının və işçi personalının təxris və ixtisar edilməsi; 
idar
əçilik və ümumi iş prosesinin sadələşdirilməsi; kompyu-
ter v
ə digər texniki vasitələrin istifadə edilməsi, ümumi qərar-
ların  qəbul edilmə  prosesinin sadələşdirilməsi və  aşkarlığı; 
ümumi 
əhəmiyyətli məlumat bazasına vətəndaşların azad mü-
daxil
ə etmə şəraitinin yaradılması və s. 
DEFİLYASİYA  (latın  deflare-üfürmək)  –  infilyasiya döv-
ründ
ə  qiymətlərin  artım  sürətini  dayandırmaq,  azaltmaq, 
pulun d
əyərini,  alıcılıq  qabiliyyətini  qaldırmaq,  iqtisadiyyatı 
“sağlamlaşdırmaq”,  sabitləşdirmək məqsədi ilə  və  ya pul 
islahatından  öncə  Hökumət tərəfindən  artıq  kağız  pullarının 
v
ə  digər  banknotların  təadavüldən  çıxarılması  yolu  ilə  pul 
kütl
əsinin azaldılması. D. məqsədi ilə kredit restriksiyası (faiz 
d
ərəcəsinin  artırılması,  kreditlərin limitləşdirilməsi), vergi-
l
ərin  artırılması,  sosial-mədəni xərclərin  azaldılması,  əmək 
haqqının  “dondurulması”  və  digər tədbirlər görülür. D.-nın 

---

 
102 
müsb
ət tərəfi olduğu kimi, mənfi tərəfi də mövcuddur. Misal: 
iqtisadi  inkişaf  sürəti  aşağı  düşməsinə, idxal-ixrac  əməliy-
yatlarının aşağı düşməsinə və, hətta bəzi təşkilatların müflis-
l
əşməsinə və s. gətirib çıxarda bilər. 
DEFİSİT  (latın  deficit-çatışmır)  –  xərclərin gəlirdən çox 
olması, zərər. D. pul ehtiyatına (kassa, maliyyə D.-i) və həm 
d
ə maddi sərvətlərə (xammal, yanacaq və s. əmtəələrin çatış-
mazlığı) aid edilə bilər. 
DEİDEOLOGİZASİYA  (latın  de-ayrılma,  uzaqlaşdırma  və 
yunan idea-
anlayış, təsəvvür və lógos-söz, təlim, nəzəriyyə) – 
i
deologiyanın  ləğvi;  dövlətin, cəmiyyətin və  yaxud bir qrup 
insanın  özünə  rəhbər seçdiyi, riayət etdiyi (siyasi, dini) 
ideologiyanı könüllü və ya məcburi surətdə (özündən) uzaq-
laşdırması  prosesi.  Həyatın  bütün  sahələrinə  (dövlət 
idar
əçiliyinə, elmə,  ədəbiyyata, mədəniyyətə, adətə,  yaşam 
t
ərzinə)  israr  etmiş,  öz  təsiri  altına  salmış  və, hətta onlara 
n
əzarət və  təzyiq etmiş ideologiyanın ləğvi ilə və fikir, söz, 
mövqe,  ideyalar  azadlığı  ilə  xarakterizə  edilir. D. bir qayda 
olaraq, qeyri-demokratik, mü
əyyən ideologiyaya arxalanan və 
ideoloji diktat yürüd
ən siyasi-hüquqi rejimlərin çökməsi ilə 
yeni, müst
əqil siyasi subyektlərin,  demokratik  institutların 
formalaşması  ilə,  hakim  ideologiyasının  demonopolizasiyası 
vasit
əsi ilə  baş  verir.  D.-nın  əsas səbəbləri kimi,  insanlarda 
artıq  köhnə  ideologiyaya  inamın  qalmamasını,  onlardan 
m
əyus  olmasını,  heç  bir  xeyir  görməməsini və, hətta köhnə 
ideologiyanın ümumi inkişafa mənfi təsir göstərməsi, inkişaf-
dan geri salması təsüratının artmasını göstərmək olar. D. bir 
ideologiy
anın başqa ideologiya ilə əvəz edilməsi deyil, o bir 
ideologiyanın plürarizmlə əvəz edilməsidir. 
DELEGİYA  QANUNVERİCİLİYİ – Parlament tərəfindən 
Hökum
ətə verilmiş səlahiyyət əsasında sonuncunun normativ 
hüquqi  aktların  qəbul etməsi. Həmin aktlar əslində  qanun 
qüvv
əsinə  malikdir və  Parlamentin öz müstəsna qanunveri-

---