Mü əllif Ata kişiyev Bəxtiyar Sərhəd oğlu (hüquqşünas, elmi dərəcəsi və elmi adı yoxdur) Redaktor

 
151 
imtiyazlar),  hansı  ki,  bütün  təşəbbüslərin təşviqinə  xidmət 
edir v
ə  idarəçilikdə  zəruri olan tələbatları  ödəyir; 3) kütləvi 
informasiya vasit
ələri  (KİV),  hansı  ki,  cəmiyyətin səfərbər 
edilm
əsində, idarə  edilməsində  və  yönldilməsində  danılmaz 
rol  oynayır;  4)  təşkilati  resurslar,  hansı  ki,  cəmiyyətin fəal 
üzvl
ərini öz daxilində  hakim  -  tabeçilik  iyerarxiyası 
strukturunda birl
əşdirməklə, yəni  insanları  vahid  strukturda 
birl
əşdirməklə  birgə  fəaliyyət göstərməyə  xidmət edən 
c
əmiyyətin (eləcə  də, dövlətin) idarəçiliyində  “nüvə” və  ya 
“lokomotiv” funksiyasını daşıyır (misal: siyasi partiya və ya 
dig
ər təşkilat)  bunun  davamı  olaraq;  5)  insan  potensialı,  bu 
termin özünd
ə  idarəçilik üçün vacib olan üç mühüm amili 
c
əmləşdirir:  a)  insanların  savad  və  bacarıq  keyfiyyətləri; b) 
kütl
əvilik və; c) “qüvvə”, hansı ki, cəmiyyəti (eləcə də, dövlət 
hakimiyy
ət  orqanlarnı)  özü  ilə  hesablaşmağa  vadar edir; 6) 
m
əcburedici  resurslar,  hansı  ki,  müvafiq  idarəçilik göstəriş-
l
ərini (Əmr, Fərman, Sərəncam və s.) icra etməyən subyektə 
qarşı inzibati və maddi xarakterli, arzuolunmaz sanksiyaların 
t
ətbiqinə gətirib çıxarda bilər; 7) normativ resurslar, hansı ki, 
qanunvericilik aktlarmda (Konstitusiya, Qanunlar v
ə  digər 
hüquqi aktlar), t
əşkilat  daxili  Nizamnamə,  Əsasanamə  və  s. 
el
əcə  də,  yazılmayan  “mənəvi-etik kodeksi” daxilində 
insanları, təşkilatı, cəmiyyəti və dövləti idarəetmək imkanları 
verir v
ə  xüsüsi olaraq;  8)  icra  aparat,  hansı  ki,  idarəedici 
göst
ərişlərin  (Əmr,  Fərman, Sərəncam və  s.)  texniki  baxım-
dan hazırlanmasına (tərtib etməsinə) kömək etməkdən başla-
yaraq, onun t
ətbiqini həyata keçirir, tətbiqinə  mane olan 
m
əsələləri yerində həll edir, hətta həyata keçirilmədiyinə görə 
mü
əyyən cəza tədbirlərindən istifadə  edir, yəni onun həyata 
keçm
əsinə  əlində  olan bütün üsul və  vasitələrlə  nəzarət və 
t
əmin edir və idarəedən şəxs qarşısında hesabat verir (məsu-
liyy
ət daşıyır). 
H.R.-d
ən elmi surətdə əsaslandırılmış və peşəkarcasına 

---

 
152 
istifad
ə edilməsi həm hakimiyyətin özünü, həm də idarəedən 
şəxsin mövqelərini bərkidir, əks halda, yəni H.R.-ndan qeyri-
peşəkar, volyuntarist istifadə  edilməsi hakimiyyətin həm 
əsaslarını  parçalayır,  dağıdır,  həm də  kritik (krizisli) vəziy-
y
ətlərin əmələ gəlməsinə gətirib çıxardır.  
HAKİMİYYƏTİN EFFEKTİVLİYİ (latın ef-fectus - təsir) 
-  hakimiyy
ət dairəsinin  bacarıq  göstəricisi, hakim səlahiy-
y
ətlərinin hakimiyyət və hakimiyyət mexanizminin keyfiyyət 
göst
əricisi, hakimiyyət tərəfindən öz vəzifə və funksiyalarını 
yerin
ə yetirilməsi dərəcəsini göstərən, onun (hakimiyyətin) ən 
vacib inteqral xarakteristikalarından biri. Praktiki olaraq bu, o 
dem
əkdir ki, hakimiyyət göstərişlərin (Əmr, Fərman, Sərən-
cam, Q
ərar və  s.) tabeliyində  olan  bütün  şəxslər (cəmiyyət) 
t
ərəfindən  sözsüz  (şərtsiz) qəbul edilməsi,  qısa  müddətdə 
(d
ərhal) minimal israfla maksimal fayda (keyfiyyət) ilə  icra 
edilm
əsidir. H.E.-nin əsas kriteriyaları bunlardır: hakimiyyət 
(idar
əedən) subyektinin legitimliyi (qanuniliyi) və  onun 
c
əmiyyət içərisindəki nüfuzu; hakimiyyət göstərişlərin (Əmr, 
F
ərman, Sərəncam, Qərar və  s.) və  ümumiyyətlə  hakimiy-
y
ətin fəaliyyətinin  rasionallığı,  məqsədəuyğunluğu,  praq-
matikliyi; hakimiyy
ət  strukturunun  (aparatının  və  mexaniz-
minin  funksionallığı;  təşkilati-texniki və  kadr təminatı; 
hakimiyy
ət göstərişlərinin (Əmr, Fərman, Sərəncam, Qərar və 
s.) icra edilm
əməsinə  və  ya nalayiq icra edilməsinə  görə 
t
əsirli sanksiya (cəza) sisteminin mövcudluğu və mükəmməl 
n
əzarət sisteminin mövcudluğu. 
HAVA  ƏRAZİSİ  REJİMİ - beynəlxalq hüququn institutu: 
beyn
əlxalq və  Milli hava məkanlarından  istifadə  etməsini 
nizamlayan hüquq prinsipl
əri və  normaları  sistemi.  Beynəl-
xalq hava m
əkanı dedikdə heç bir dövlətə mənsub olmayan, 
neytral  hava  başa  düşülür.  Ondan  istifadə  üçün ekoloji 
t
ələblərdən  sarayı  heç  bir  məhdudiyyət yoxdur. Milli hava 
m
əkanı  dedikdə  isə, Yer kürəsinin mərkəzi nöqtəsi istiqa-

---

 
153 
m
ətindən, dövlətin bütün quru və su ərazilərinin sərhəd xətti 
boyunca  başlanan  və  kainata qədər  uzanan  şaquli  düz  səth 
daxilind
əki, həmin  dövlətin süverinliyi və  yurisdiksiyası 
yayılan hava zonaları başa düşülür, ondan istifadə qaydalarını 
ekoloji t
ələbləri nəzərə  almaqla, dövlət özü həll edir, 
beyn
əlxalq istifadəsi isə məxsusi beynəlxalq razılaşmalar ilə 
nizamlanır.  Burada  istifadə  anlayışına mülki və  hərbi hava 
g
əmilərin  uçuşu,  kimyəvi  tullantıların  havaya  buraxılması, 
kül
ək enerjisinin alınması və s. daxildir. 
HƏCZ  -  dövlət  satınalması;  rekvizisiya;  müstəsna hallarda, 
xüsusi z
ərurət olduqda və  fövqəladə  vəziyyətdə  (müharibə, 
t
əcavüz, təbii  fəlakət, epidemiya və  s.),  yalnız  qanunla 
mü
əyyən edilmiş qaydada, səlahiyyətli dövlət orqanın xüsusi 
q
ərarı  ilə  əmlakın  (mülkiyyətin) fiziki və  hüquqi  şəxslərdən 
d
əyəri ödənilməklə-məcburi  alınması  və  dövlət  hesabına 
keçirilm
əsi. Bəzi hallarda, H. (rekvizisiya) müvəqqəti olaraq 
h
əyata keçirilir, yəni həmin müvəqqəti  hal  sona  çatdıqda 
alınmış  əmlak (mülk) əvvəlki sahibinə  qaytarılır  (eyni  qiy-
m
ətlə satılır). Mülkiyyətçi öz hüquqlarını H. vasitəsilə pozul-
duğunu  güman  etdikdə  -  Məhkəməyə  və  ya  yuxarı  dövlət 
orqanına şikayət verə bilər. 
HƏMKARLAR  İTTİFAQI  -  əmək fəaliyyətli sahəsində 
çalışan  işçilərin  hüquqlarının  və  qanuni  maraqlarının  müda-
fıəsinə  yönəlmiş  ümumi  məqsəd və  vəzifələri olan, lakin 
siyasi v
ə  ya kommersiya və  ya digər məqsədləri olamayan, 
əmək fəaliyyətilə  bağlı  olan  vətəndaşların  könüllü  ictimai 
ittifaqı.  H.İ.-nın  fondu,  onun  üzvlərinin  üzvlük  haqqı  hesa-
bına  formalaşır  və  işçilərin  maraqlarının  ödənilməsinə  sərf 
edilir. 
H.İ. müxtəlif sahələrdə əmək fəaliyyəti göstərən işçini 
Ali d
əyər kimi qəbul edərək, onun əmək və yaşayış şəraitini, 
istirah
ət və sosial-mədəni qayğılarını yaxşılaşdırmaq, idrakı-
əmək  intizamın  bərkidmək,  peşə  keyfiyyət və  dərəcələrini 

---