Mühazirə kursu а з я р бай ж ан р е с публика

Xətti naqillərdə kvazistasionar hadisələr. Om qanunu və ondan alınan Kirxhof qanunu sabit cərəyan üçün müəyyən edilmişdir. Lakin, əgər dəyişmə nisbətən sürətlə baş vermirsə, dəyişən cərəyanın və gərginliyin ani qiymətləri üçün də bu qanunlar doğrudur. Elektromaqnit həyəcanlanma c işıq sürətinə bərabər olan böyük sürətlə yayılır. Əgər həyəcanlanmanı dövrənin ən uzaq nöqtəsinə qədər ötürmək üçün lazım olan

  ^l
c
müddətində cərəyan şiddətinin dəyişməsi

əhəmiyyətsizdirsə onda dövrənin bütün en kəsiyində cərəyan şiddətinin qiyməti praktiki olaraq eyni olacaqdır. Bu şərti ödəyən cərəyanlar kvazistasionar cərəyanlar adlanır. Periodik dəyişən cərəyanlar üçün kvazistasionarlıq şərti aşağıdakı kimi yazılır:

c
  ^l  T
burada –T dəyişmənin periodudur. Dövrənin ölçüsü 3 m olduqda
  10^8 san olur. Beləkilə,

periodu 10^-6 san-ə qədər (uyğu olaraq 10⁶ Hs tezlikli) olan cərəyanları bu cür dövrədə kvazistasionar hesab etmək olar. Sənaye tezlikli cərəyan (  50 Hs ) ~100 km-ə qədər uzunluqlu dövrədə kvazistasionardır.
Kvazistasionar cərəyanların ani qiyməti üçün Om qanunu və beləliklə Kirxhof qaydası ödənilir.

2. 
   Dəyişən cərəyan generatoru. Müasir texnikada tətbiq edilən elektrik maşınlarından biri də elektromaqnit induksiyası prosesində EHQ yaradan elektrik cərəyanının induksiya generatorudur (və ya sadəcə elektrik generatoru). Əvvəlki dərslərimizdə biz induksiya generatorunun ən sadə modelinə baxmışdıq və orada gördük ki, maqnit sahəsində fırlanan
   

298

dolaqda yaranan EHQ-si dəyişəndir. Buna görə də induksiya generatorundan alınan cərəyan da dəyişən cərəyandır (əgər xüsusi qurğular tətbiq etməklə düzləndirilməyibsə, yəni sabit cərəyana çevrilməyibsə). Müasir cərəyan generatorları, işin nizamlanması və ona nəzarət, qəzadan qorunma, cərəyanın işlədicilər arasında paylanması və s. üçün xidmət edən əlavə qurğularla birgə mürəkkəb texniki avadanlıq olsa belə, onun əsas prinsipial hissələri bunlardır: a) induktor - maqnit sahəsi yaradan maqnit və ya elektromaqnit; b) lövbər - maqnit selinin dəyişməsi zamanı induksiya EHQ-nin yarandığı dolaq; v) kontakt halqaları və onlar üzərində sürüşən kontakt lövhələri (fırçaları) ki, bunlar vasitəsi ilə generatorun fırlanan hissəsindən cərəyan götürülür və ya cərəyan verilir. Fırlanan hissə rotor, hərəkətsiz hissə stator adlanır (şəkil 26.2). İnduktor fırlana, lövbər hərəkətsiz qala və ya tərsinə lövbər fırlana induktor stator ola bilər. Yəni həm rotor, həm də stator induktor və ya lövbər rolunu oynaya bilərlər.
Şəkil 26.2. Generatorun quruluşunun sxemi: 1-hərəkətsiz lövbər, 2-fırlanan induktor, 3- kontakt halqaları, 4- onlar üzərində sürüşən fırçalar.

Hər iki halda rotor onun fırlanması zamanı müntəzəm kontaktı təmin etmək üçün kontakt halqaları və fırçalarla təmin edilməlidir. Aydın məsələdir ki, bu cür sürüşən kontaktlardan induktoru maqnitləndirmək üçün lazım olan nisbətən zəif cərəyanın keçməsi daha əlverişlidir. Böyük generatorların

lövbərlərində generasiya edən və böyük qiymətə çatan cərəyanı isə kontaktların sürüşməsini tələb etməyən hərəkətsiz dolaqdan götürmək daha əlverişlidir.
Böyük maqnit seli əldə etmək üçün lövbərlər dəmir içliklərlə təmin edilir.
Əgər induktorda bir cüt maqnit qütbü olarsa onda dəyişən cərəyanın periodu rotorun bir tam dövrünə sərf etdiyi zamana bərabər olar. Onda 50 Hs tezlikli cərəyan almaq üçün rotor saniyədə 50 dövr etməklə və ya dəqiqədə 3000 dövr etməklə fırlanmalıdır ki, bu da texniki cəhətdən çox çətindir. Buna görə də qütblərin sayını artırmaq lazım gəlir (bu zaman cərəyanın periodu rotorun bir cüt qütbünün tutduğu dairə hissəsinin dönməsi üçün lazım olan vaxta bərabərdir). Məsələn, 6 cüt qütb olduqda rotor dəqiqədə 500 dövr etdikdə 50 Hs tezlikli dəyişən cərəyan almaq olar.