MühaziRƏ MƏTNİ MÖvzu iQTİsadi NƏZƏRİYYƏNİn predmeti VƏ metodu
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
təsərrüfatının əsas istehsal vasitəsi olan torpaq mülkiyyət obyekti rolunu da yerinə yetirir. Bəşəriyyətin inkişafının müxtəlif mərhələlərində mülkiyyətin müxtəlif formalarına təsadüf edilmişdir. Müasir mərhələdə torpaq üzərində mülkiyyətin əsas formalarına - xüsusi, dövlət, qrup (səhmdar) və bələdiyyə mülkiyyətini aid etmək olar. Torpaq üzərində mülkiyyətlə və torpaqdan istifadə edilməsi ilə əlaqədar olan münasibətlər aqrar münasibətlər adlanır. Bu aqrar münasibətlər ilk növbədə istehsal vasitələri üzərində mülkiyyətin forması ilə müəyyən olunan ictimai istehsal münasibətlərinin tərkib hissəsidir. Məhsuldar qüvvələrin inkişafı aqrar münasibətlərin də dəyişilməsinə səbəb olur. Belə ki, feodalizmə iri torpaq sahib- karlığı və torpaqdan istifadə edən təhkimli kəndlilərin olması xarakterik idi. Bə’zi ölkələrdə bu mülkiyyət forması və ona müvafiq mülkiyyət münasibətləri tədricən islahatlar həyata keçirmək yolu ilə dağılır. Bə’zi ölkələrdə isə baş verən burjua inqilabları nəticəsində iri torpaq sahibkarlığı ləğv edilmiş və torpaq üzərində fermerlərin və ya dövlətin mülkiyyəti qərarlaşmışdır. Müxtəlif ölkələrdə bu proses müxtəlif cür həyata keçirilmişdir. Belə ki, bə‘zi ölkələrdə torpağın müəyyən hissəsi dövlət mülkiyyətinə, bələdiyyə mülkiyyətinə və fermerlərin mülkiyyətinə çevrilmişdir. Digər ölkələrdə isə torpaq üzərində dövlət mülkiyyəti bərqərar edilmiş və o, istifadə edənlərin sərəncamına verilmişdir. Məsələn, 1917-ci il Oktyabr inqilabından sonra Rusiyada formalaşan sosialist təsərrüfat sisteminə daxil olan respublikalarda, o cümlədən Azərbaycanda torpaqlar milliləşdirilərək dövlət mülkiyyətinə çevrilmiş və onların əsas hissəsi pulsuz olaraq kəndlilərin istifadəsinə verilmişdir. Tədricən kollektivləşdirmə həyata keçirilmiş və kollektiv kənd təsərrüfatı müəssisələri-kolxozlar yaranmışdır. Dövlət mülkiyyətində olan torpaqların bir hissəsində isə dövlət kənd təsərrüfatı müəssisələri - sovxozlar təşkil olunmuşdur. Hollandiyada da torpaq dövlət mülkiyyətindədir. İsraildə isə kənd təsərrüfatına yararlı torpaqların 80%-i dövlətə məxsusdur. Bazar iqtisadiyyatına keçidlə əlaqədar olaraq aparılan islahatlar nəticəsində Azərbaycanda torpaq üzərində mülkiyyətin aşağıdakı formaları qərarlaşmışdır: a) dövlət mülkiyyətində olan torpaqlar: dövlət meşə fondu torpaqları, su fondu torpaqları, dövlət ehtiyatında olan torpaqlar və s. Dövlət mülkiyyətində olan torpaqlar ümumi torpaq fondunun çox hissəsini təşkil edir. b) bələdiyyə mülkiyyətində olan torpaqlara yaşayış məntəqələrinin yerləşdiyi və onların ətrafında olan torpaqlar aiddir. v) xüsusi mülkiyyətdə olan torpaqlara isə kolxoz və sovxozların ləğv edilməsi nəticəsində kəndlilərin mülkiyyətinə verilmiş torpaq sahələri daxildir. Torpaq üzərində mülkiyyət müxtəlifliyi ilə yanaşı torpaqdan istifadə edən təsərrüfatların da müxtəlif formalarına rast gəlmək mümkündür. Bunlardan ən geniş yayılmışı fermer təsərrüfatı formasıdır. Fermer təsərrüfatı dedikdə, bazar iqtisadiyyatı şəraitində əmtəəlik kənd təsərrüfatı məhsulları istehsal edən xüsusi kənd təsərrüfatı müəssisəsi nəzərdə tutulur. Fermerlər ya özlərinin mülkiyyətində olan, ya da icarəyə götürülmüş torpaqlarda təsərrüfatçılıq edirlər. Bu təsərrüfatlarda əmək prosesi ya təsərrüfatçıların özləri, ya da muzdlu işçilərin vasitəsilə həyata keçirilir. Kənd təsərrüfatı məhsulları istehsal edən təsərrüfat formalarından biri də 134 kollektiv təsərrüfat formasıdır. Bu təsərrüfatlar dövlət mülkiyyətində olan və istifadə etmək üçün kollektivlərin sərəncamına verilən torpaqlarda təsərrüfatçılıq edirlər. Bunlara SSRİ-də mövcud olmuş kolxozları, İsraildə olan kibusları və s. misal göstərmək olar. Kollektiv təsərrüfatda məhsul istehsalı kollektiv üzvlərinin birgə işləməsi, birgə əmək kooperasiyası əsasında həyata keçirilir. Bir çox şəxsin birgə işləməsi isə fermer təsərrüfatına nisbətən bir çox üstünlüklərə malikdir. Bir çox şəxsin eyni zamanda birlikdə işləməsi, onlar arasındakı qarşılıqlı təmas fərdi qüvvələrə nisbətən daha məhsuldar olan ictimai qüvvənin əmələ gəlməsinə səbəb olur. Kollektiv təsərrüfatlarda kollektivin üzvlərinin birgə fəaliyyəti yoldaşlıq, bir- birinə kömək etmək vərdişləri də aşılayır. Bütün bunlar isə kollektiv üzvlərinin şəx- siyyət kimi formalaşmasına imkan yaradır. Şəxsiyyət isə fərdiyyətə nisbətən daha məhsuldar işləmək imkanına malikdir. Bu imkanın reallaşması isə işləyənlərin və idarəedənlərin sə’ylərindən asılıdır. Kollektiv təsərrüfatların malik olduğu imkanların nəticələrini İsraildəki təsərrüfatların təcrübəsində daha aydın görmək olur. Kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalı ilə məşğul olan təsərrüfat formalarından biri də dövlət təsərrüfatlarıdır. Bunlara SSRİ-də və digər sosialist ölkələrində mövcud olmuş sovxozları və qosxozları, müxtəlif ölkələrdə olan elmi-təcrübə stansiyalarını, damazlıq və toxumçuluq təsərrüfatlarını misal göstərmək olar. Bunlar dövlət mülkiyyətində olan torpaqlarda fəaliyyət göstərirlər. Bazar iqtisadiyyatına keçidlə əlaqədar iqtisadçıların çoxu Azərbaycan Respublikasının kənd təsərrüfatında quruluş dəyişikliklərilə yanaşı təşkilati dəyişikliklərin də həyata keçirilməsini, yə’ni təsərrüfat formalarının da dəyişdirilməsini zəruri hesab edirlər. Onlar belə hesab edirlər ki, dövlət mülkiyyətindən xüsusi mülkiyyətə, kollektiv təsərrüfatçılıq formalarından fərdi təsərrüfatçılıq formalarına keçid kənd təsərrüfatı məhsulları bolluğu yaratmağa imkan verəcəkdir. Müstəqil Azərbaycan Respublikasının siyasi, iqtisadi və ictimai həyatında başlıca əhəmiyyət kəsb edən və vacib dövlət əhəmiyyətli problemlərdən biri də aqrar sahədə özəl qurumların təşkil edilməsidir. Hazırda bu problemin həlli ilə əlaqədar çox mühüm dövlət qanunları işlənib hazırlanmış və qəbul edilmişdir. Bu qanunların həyata keçirilməsinə şərait yaradacaq müxtəlif normativ sənədlərin hazırlanması da başa çatmaq üzrədir. Özəl qurumların təşkilinin əsas tərkib hissəsi olan özəlləşdirmə prosesi çox mürəkkəb, çoxpilləli və məs’uliyyət tələb edən bir tədbirdir. Bu işin müvəffəqiyyətlə başa çatması üçün müasir elmi konsepsiya və icra-nəzarət mexanizmi işlənib hazırlanmışdır. Dünya aqrar təcrübəsində bir neçə tipik nümunə vardır ki, onlar uğurlu başlanğıc kimi təbii-iqlim şəraiti və mentalitetlərin oxşarlığı ilə diqqəti cəlb edən digər ölkələrdə tətbiq oluna bilər. Belə bir təcrübə Azərbaycan üçün xüsusi əhəmiyyət kəsb edən İsrailin kənd təsərrüfatı təcrübəsidir. İsrailin kənd təsərrüfatı üçün səciyyəvi cəhət torpaq üzərində dövlət mülkiyyətinin saxlanması, torpaqdan istifadənin kollektiv (kibus) və kooperativ (moşav) formalarının tətbiqidir. Bu ölkədə kollektiv təsərrüfatın inkişaf etdirilməsi qəribə görünsə də bə‘zən elə hesab edirlər ki, inkişaf etmiş kapitalist ölkəsində bu mümkün deyildir. Lakin torpağın dövlət mülkiyyətində olmasına və 135 Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|