Muh?ndis ekologiyas? 11esas
Yüklə 3,46 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 3.3. Ekosistemin inki afı v dinamikası. Suksessiya.
- Suksessiya
47
Ekosistem – (yun. Aykos-m nzil v sistem) bir-birin t sir göst r n, ümumi funksiyanın yerin yetirilm sind vahid birl n biokos elementl rin c mi olub, canlı orqanizml rin mü yy n qrupunun (biosenoz) ya ayı mühitind n (biotoplardan) ibar t olan kompleksdir. “Ekosistem” anlayı ı “biogeosenoz” anlayı ına n z r n daha geni , daha ümumi anlayı dır, daha do rusu h r hansı biogeosenoz ekosistem ola bil r, amma h r hansı bir ekosistem biogeosenoz ola bilm z, h m d n z r almaq lazımdır ki, biosenozlar olduqca yerüstü tör m l rdir. Biogeosenoz iki sas t rkib hiss d n ibar tdir: mü yy n bir razid abiotik amill rin c mi, y ni ekotop v canlı orqanizml rin c mi – biosenozlar. Öz növb sind ekotop da iqlim (klimatop),su (akvatop) v torpaq-qrunt (edafotop) amill rinin c mind n ibar t olur. Biosenoz heyvan (zoosenoz), bitki (fitosenoz) v mikroorqanizml r (mikrobiosenoz) toplumları c mind n ibar t olur. Biogeosenozun mühüm xüsusiyy tl rind n biri onun bütün komponentl rinin qar ılıqlı laq v qar ılıqlı asılılıqda olmasıdır. 3.3. Ekosistemin inki afı v dinamikası. Suksessiya. 48
Suksessiya — (latınca succesio ardıcıllıq yolu il keçm , irsi alınma) mühitin mü yy n sah sind bir biosenozun(fitosenoz, mikrob qrupu, biogeosenoz v s.) dig ri il ardıcıl dönm y n v qanunauy un v zolunma prosesidir.
varislik yolu il meydana g l n ekosistemin ardıcıllıqla d yi m sidir. Ad t n suksessiya birlikl rin daxili inki af v onların traf mühitl qar ılıqlı t sir prosesl ri n tic sind ba verir. Suksessiyanın davamiyy t müdd ti 10 ild n milyon il q d r davam ed bil r. Suksessiya haqqında ilk n z riyy ni F.Klements i l yib hazırlamı , sonra da V.N.Sukaçev v S.M.Razumovski inki af etdirmi dir. H r bir vv lki m rh l si özünd n sonra g l n m rh l nin inki afı üçün rait yaradan suksessiyalı sıra (seriya) m l g tir n (seriyalı toplum) v zaman daxilind bir-birini v z ed n toplumları xarekteriz etm k üçün bu termin ilk d f F.Klements t r find n i l dilmi dir. g r bu halda yeni suksessiyanın yaranmasına s b b olan hadis ba verm zs , onda sıra mövcud faktorlar sasında balansla dırılmı madd l r mübadil sin malik olan yeni v daha dayanıqlı toplumun m l g lm si il ba a çatır. F.Klements bel toplumu 49
klimaks adlandırmı dı. Klements – Razumovskinin fikrin sas n klimaksın yegan lam ti onda d yi ilm üçün daxili s b bin olmamasıdır. Toplumun mövcudluq müdd ti heç bir halda lam tl rd n biri ola bilm z. Suksessiyanın onun inki afı zamanı d yi bil n göst ricil r v ya v z olunma s b bin gör bir çox t snifatı mövcuddur : 1) Vaxt miqyasına gör (sür tli, orta, z if, çox z if); 2) Dönm qabiliyy tin gör (dön n v dönm y n); 3) Prosesin sabitlik d r c sin gör (sabit v d yi k n); 4) M n yin gör (ilkin v t krar) 5) M hsuldarlı ın d yi m tendensiyasına gör (müt r qqi v t n zzül ed n); 6) Növ z nginliyinin d yi m tendensiyasına gör (müt r qqi v t n zzül ed n); 7) Antropogenliy gör (antropogen v t bii); 8) Suksessiya zamanı ba ver n d yi ikliyin xarakterin gör (avtotrof v heterotrof). g r suksessiya ba ver n prosesl r gör t snif edil rs , onda onu iki sas qrupa ayırmaq olar: toplumların f aliyy ti n tic sind ba ver n endogen (daxili s b bl rl izah edil n) v xarici t sirl r n tic sind ba ver n ekzogen. Endogen suksessiyanın h r k tverici 50
qüvv si toplumların balansla dırılmamı mübadil si hesab olunur. lkin suksessiya — h yatın mövcud olmadı ı razil rd - qaya, uçurum, yar an, sıldırım, çay çöküntül ri, sönmü lava, s p l n n qumlarda v s. inki af ed n suksessiya. Bel sah l r canlı orqanizml rin m skunla dırılması zamanı onlar öz metobolizml ri hesabına ya ayı raitini d yi d r r k bir birl rini v z edirl r. sas rolu ölmü bitki qalıqları v parçalanma m hsullarının toplanması oynayır. Bu bitki al minin xarakterind n v onun mikroorqanizml r, göb l kl r v heyvanlar t r find n kompleks da ıdılmasından asılı olur. T dric n torpaq profili m l g lir, sah nin hidroloji rejimi, mikroiqlimi d yi ir. Bel suksessiya ya ayı yerinin özünün d yi m sin s b b oldu una gör ekogenetik suksessiya adlanır. Bitki örtüyünün ilkin formala ması da singenetik suksessiya adlanır. lkin suksessiya bir neç m rh l d n keçm kl ba verir. M s l n, me sah sind : quru cansız substrat - iby - mamır - birillik müxt lif otlar – d nli bitkil r v çoxillik otlar – kolluqlar – birinci n sl a aclar – ikinci n sl a aclar; çöl zonasında suksessiya ot m rh l sind ba a çatır v s.
Yüklə 3,46 Mb. Dostları ilə paylaş:
|