Muh?ndis ekologiyas? 11esas
Yüklə 3,46 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Fitofaqlara
- Saprofaqlar
- 3.2. Ekoloji sisteml r
43
elementl r arasında laq v onların birg f aliyy tini mü yy n etm k lazımdır. H r bir ekosistem açıq ekosistem adlandırılır. Y ni o, enerji almaq v verm k qabiliyy tin malik olmalıdır. Ekosistem yaxın v ya onun analoqu olan anlayı biosenoz anlayı ıdır. Ekosistem dedikd biotik v abiotik komponentl r birg dü ünülür. Biosenoz dedikd is yalnız canlı m skunlar n z rd tutulur. Biosenozda ad t n komponentl rin mü yy n rait v m kandakı f aliyy ti il yana ı onların yerl diyi sah nin m hdudlu u da göst rilir ki, buna da biotop deyilir. Biosenoz v biotop birlikd biogeosenoz adlanır. V.N.Sukaçev gör biogeosenoz yer üz rind olan eynicinsli t bii hadis l ri (atmosfer, da suxurları, bitki al mi, canlılar, mikroorqanizml r, torpaq v hidroqrafik rait) t
kil ed n, daima h r k td olan ayrı-ayrı komponentl rin qar ılıqlı t siri, onların arasında olan enerji mübadil si prosesl ri dem kdir. Bu t yinat ekosistem m fhumu il dem k olar ki eynidir. Canlı orqanizml r do ulur, böyüyür v inki af edir. Bu zaman onların bioloji kütl si artır. Avtotroflar vasit sil yaradılan kütl ilkin m hsul adlandırılır. Vahid zamanda yaranan bioloji kütl ekoloji sistemin bioloji m hsuldarlı ı 44
adlandırılır. Bitkil rd n f rqli olaraq bakteriyalar, göb l kl r v heyvanlar öz gövd l rini sad kimy vi madd l rd n qura bilmirl r. Onlara daha yüks k enerjiy malik madd l r lazımdır. Bunlar qida baxımından heterotrof adlandırılır. Bu baxımdan da onları 2-ci “produsent” adlandırırlar. Bunların sas qida m nb yi avtotroflardır. Avtotrof v heterotroflar 2-ci trofiki s viyy olan “konsumentl r” adlandırılır. Konsumentl r müxt lif bioaktiv madd l r ifraz edirl r. Bu madd l r dig r orqanizml rin m hvin v ya stimulla masına s b b olur. Konsumentl r qrupunu 3 yer bölürl r. 1-ci bölm “Fitofaq”lar adlandırılır. Fitofaqlara atmosfer t r find n yaradılan ilkin m hsulla qidalanan heyvanlar aid edilir. 2- ci bölm “zoofaqlar” adlandırılır. Bunlar sas n fitofaqlar bölm sin daxil olan heyvanlarla qidalanan yırtıcılardır. 3- cü bölm y 2-ci bölm konsumentl ri il qidalanan heyvanlar aid edilir. Ekosistemd biosenozun f aliyy tini t min ed n orqanizml r, mineral madd l r halına q d r çatmı çürüntü v m hv olmu tullantılar redusentl r adlandırılır. Lakin burada mineralın t rkibind t kc redusentl r yox konsumentl rin d mövcudlu unu qeyd etm k lazımdır. Ölmü orqanizml rin çürüm prosesind 45
i tirak ed n 1-ci qrup konsumentl r Saprofaqlar adlandırılır. Bunlara sas n onur asızlar aid edilir. Yerüstü ekoloji sisteml rd orqanizml rin çürüm prosesi madd l rin dövr etm sin v onların enerjisin böyük t sir edir. Produsentl r, konsumentl r v redusentl r qruplarının görünü t rkibi müxt lif ola bil r. Bu müxt liflik yalnız ekosistemin növünd n (tipind n), co rafi v ziyy tind n yox h mçinin onların qar ılıqlı münasib t- l rind n d asılıdır. Görünü t rkibin ilin f sill ri d t sir ed bilir. H r bir qrupun ekosistemin f aliyy tind xüsusi rolu olur. M s l n, madd l rin su hövz sind dövr etm sin produsentl rin v redusentl rin t siri konsu- mentl r nisb t n kifay t q d r azdır. Müxt lif qrup orqanizml r m skun etdikl ri mühitin antropogen çirkl ndirilm sin müxt lif münasib t göst rirl r. M s l n, redusentl r avtotrof v konsumentl rin h yatı üçün lazım olan antropogen madd l rin n inki fiziki, h tta kimy vi d yi m sin d t sir edirl r. Lakin bu proses h mi
ba ver bilmir. g r antropogen çöküntü t rkibind müxt lif toksiki kimy vi madd l r mövcuddursa resudentl r onların t mizl nm sin h mi tam t sir ed bilmirl r. Bu zaman öz-özünü t mizl m prosesi pozulur
46
ki, bu da ekosistemin dayanıqlı ına t sir edir v onun d yi m sin s b b olur. Bel likl ekosistemin d yi m sin t k insan f aliyy ti yox, h mçinin orqanizml rin daxilind ged n prosesl r d böyük t sir göst rirl r.
Ekosistemi “ekologiyanın sas funksional vahidi”, “Yer s thind t bi tin sas vahidi”, biogeosenozu is “biosferin elementar struktur vahidi” kimi t yin edirl r. “ekosistem” v “biogeosenoz” anlayı ları bir-birl rin yaxındırlar, lakin sinonimik ifad l r deyill r. A.Tenslinin fikrinc ekosisteml r canlı v cansız komponentl rin ölçüsüz dayanıqlı el sisteml ridir ki, burada madd l rin xarici v daxili dövretm si ba verir. Ox ar toplumları göst rm k üçün V.N.Sukaçev “biogeosenoz” terminini i l tmi dir. Biogeosenoz – biosferin konkret hiss sind canlıların öz aralarında v traf mühitin cansız amill ri il qar ılıqlı laq si n tic sind m l g lmi bir sistem. Bu sistemd atmosfer, da süxurları, hidroloji rejim, heyvanat al mi, mikroorqanizml r v ümumiyy tl bütün canlılar qar ılıqlı laq d f aliyy t göst rirl r.
Yüklə 3,46 Mb. Dostları ilə paylaş:
|