Muh?ndis ekologiyas? 11esas
Yüklə 3,46 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 4.2. Ekoloji sisteml rin m hsuldarlı ı
75
2) T bii iqtisadi t snifat. Bu t snifata sas n t bii s rv tl r onlardan istifad olunma prinsipi üzr paylanırlar (s naye v k nd t s rrufatı). 3) T bii s rv tl rin tük nib-tük nm m si t snifatı. Tük nm z s rv tl r anlayı ı nisbidir. Odur ki, bu qrupa aid s rv tl r – mütl q v rti tük nm z s rv tl r bölünür. Mütl q tük nm z s rv tl r misal gün enerjisi, kosmik üalar, kül k enerjisi, Yerin cazib qüvv si v s. rti tük nm z s rv tl r t bii sular, torpaq, hava v s. daxildir. Tük n n s rv tl r d 2 qrupa bölünür. B rpa olunmayan v b rpa olunan s rv tl r. B rpa olunmayan s rv tl r neft, da kömür, torf v s. aid edil bil r. B rpa olunan s rv tl r bitki v heyvanat al mini misal göst rm k olar. T bii s rv tl r a a ıdakı kimi t snif olunur: 1) Kosmos s rv tl ri ( sas n Gün üaları) 2) qlim s rv tl ri (hava, kül k, qar, ya ı v s.) 3) Su s rv tl ri (Yeraltı v yerüstü sular) 4) B rpa olunmayan s rv tl r ( Faydalı qazıntılar) 5) Qism n b rpa olunan s rv tl r (torpaq, köhn me l r) 6) B rpa olunan s rv tl r (bitki, heyvan v ba qa canlılar) 76
N z r almaq lazımdır ki, s rv tin tük nm z hesab edilm si yalnız qlobal miqyasda q bul edil bil r. Regional baxımdan bütün s rv tl r tük n ndir. ri s naye m rk zl rind h tta Gün üası kifay t q d r deyildir. T bii s rv tl rd n istifad olunması müv qq ti v ya uzun müdd t dayandırılmı razi qoruqlardır. Qoruqlar v zif sin gör müxt lif olur: etalon qoruq, biosfer qoru u, Dövl t qoru u, Milli park, Yasaqlar v s. Etalon qoruqda t bi t tamamil s rb st buraxılır. Biosfer qoru u beyn lxalq h miyy t malikdir. Dövl t qoru unda heç bir t s rrufat t dbirin icaz verilmir. Burada hava, su, torpaq, bitki, heyvan, mineral madd l r v yeraltı s rv tl r hamısı eyni d r c d qorunur. Yasaqlar ad t n müv qq ti olur v konkret bir s rv tin b rpası üçün t kil edilir. Milli parklar t bi tin qorunmasına xidm t etm kl yana ı halinin istirah tini düzgün t
kil etm k üçün t kil edilir. Qoruqların h r biri mühüm elmi m rk z v t dris bazası hesab edilir.
Ekosistemin m hsuldarlı ı iqlim tipind n, co rafi raitd n asılıdır. T bi t bizim ölk mizi h rt r fli z ngin yaratmı dır. Da lar, düz nl r, s hralar, göll r, çaylar, 77
d niz, mülayim iqlim qur aqları... m hsuldar biokütl yaranması üçün çox lveri lidir. Bunlara qeyri-elmi müdaxil etm m li, israfçılı a yol verilm m lidir. Ehtiyatların balansının pozulmasının do urdu u sualların cavabları bir çox c h td n biz insanlardan asılıdır. Y ni biz traf mühiti qorumaqla, t bii s rv tl rd n s m r li istifad etm kl özümüzü qoruyuruq, g l c yimizi qoruyuruq. H r bir ekoloji sistemin yerl diyi razinin iqlim xüsusiyy tl rind n, onda olan üzvi v qeyri-üzvi madd l rin dövr etm sür tind n, bioloji prosesl rd i tirak ed n flora v faunanın sayı v sair d n asılı olaraq bioloji m hsuldarlıq da müxt lif olur. H m d ekoloji sistem aid olan enerji m nb yi v bu enerjid n istifad ed n canlı al min yaranma v parçalanma prosesl rind i tirakı sistemin m hsuldarlı ına t sir göst rir. Bütün avtotrof canlıların yaratdı ı m hsul – birinci, yaxud ilkin m hsul adlanır. Konsumentl rin is birinci m hsula sas n m l g tirdikl ri m hsul ikinci m hsul adlanır. lkin üzvi madd l rin özl ri d iki yer bölünür: y ni ümumi m hsul v t miz m hsul. lkin m hsulu yaradan canlılar, özl rinin ehtiyacını öd m k üçün yaratdıqları m hsulun bir qismini s rf edirl r. Ona gör d t miz m hsul ümumi m hsuldan az olur. Yer 78
biosferinin illik ümumi m hsulu 164 milyard tona b rab rdir (quru üzvi madd ). Lakin ilkin üzvi madd l rin illik miqdarı d yi k ndir. D niz v okeanda da ilkin m hsulun yaranması üçün rait müxt lifdir. Quruda ekvatora yaxın, n mi li v mülayim iqlimli razil r daha m hsuldardır. D niz v okeanlarda n m hsuldar sah l r çay vadil ri, sahil suları v adaların hat l ridir. Ekoloji sistemin m hsuldarlı ını hesablayan zaman biokütl v m hsuldarlıq kimi m lum k miyy tl rd n istifad edirl r. Hidrosferd biokütl h mi m hsuldarlıqdan az olur. M s l n, okeanlarda c ml n yosunların m hsuldarlıq ölçü vahidi biokütl nin ölçüsünd n 300 d f yüks kdir. kinci m hsul dedikd ilk növb d konsument v heterotroflar t r find n yaradılan m hsul n z rd tutulur. kinci m hsul sasında heterotrof orqanizml r biokütl yaradır. lkin m hsulun ikinci m hsula çevrilm si k miyy t etibarı il ekoloji sisteml rin xüsusiyy tind n asılı olaraq d yi ir. Quru razil rd birinci v ikinci m hsulun bir-birin nisbiliyi bir çox amill rd n asılıdır. Buraya iqlim raiti, torpa ın münbitliyi, su, biogen elementl rl t min olunma, v s. daxildir. M lum olmu dur ki, Yer kür sinin quru sah sind yaranan ilkin m hsulun c mi 10 % - i birinci d r c li Yüklə 3,46 Mb. Dostları ilə paylaş:
|