Muh?ndis ekologiyas? 11esas
Yüklə 3,46 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Su hövz l rinin abiotik
- 3) Antropogen amill r
- Yer üz rind ki abiotik amill r: 1. ıq.
59
qlim amill ri — Gün in
üalanma enerjisi, Yer kür sinin müxt lif rayonlarına gün enerjisinin g lm si v paylanması, udulması, ks olunması, atmosferin ffaflı ı, yer s thinin i ıqlanma d r c si, i ıq gününün davamiyy t müdd ti, havanın n mliyi, atmosfer ya ıntıları, hava kütl l rinin h r k ti (kül k); torpaq; Oroqrafik (geomorfoloji) amill r. Geomorfologiya — yer s thinin qurulu u, relyefi haqqında elmdir. Yerin relyefi mikroiqlim v torpaq amill rin (m s l n, da lar, d r l r, sıldırımlı d rin dar d r l r, düz nlikl r) xeyli t sir göst r bil r;
sıxlıq, özlülük, istilik tutumu, duzluluq, ffaflıq, tur uluq, h ll olmu qazlar, çeviklilik (h r k tlilik) temperatur qradienti, temperatur rejimi aid edilir. Cansız t bi tin kimy vi amill rin su, hava komponentl ri, tur uluq (pH) v s naye m n li dig r qarı ıqlar aiddir.
mühitin v ya onların bilavasit h yat raitin t sir göst r n t bi tin d yi m sin s b b olan insan c miyy tinin f aliyy t formasıdır. nsan c miyy tinin tarixind
vv lc ovçuluq, sonra da k nd t s rrufatı, s naye v n qliyyatın inki af etdirilm si bizim
60
planetimizin t bi tini güclü d yi dirmi dir. Yer kür sinin bütün canlı al min antropogen t sirl r çox sür tl artmaqda davam edir. H rç nd insan canlı t bi t abiotik faktorların d yi m si v növl rin biotik laq si il t sir göst rir, lakin planetd insan f aliyy tinin heç bir t snifat ç rçiv sin sı ı mayan xüsusi qüvv k sb etdiyini qeyd etm k lazımdır. Hal-hazırkı dövrd Yer s thind olan canlı örtüyün praktiki olaraq bütün müq ddaratı v bütün orqanizm növl ri insan c miyy tinin lind dir, t bi t antropogen t sirl rd n asılıdır. Mühitin ekoloji amill ri canlı orqanizml r müxt lif t sir göst r bil r. Bu t sirl r a a ıdakılar aiddir: - fizioloji v biokimy vi funksiyaların uy unla ma d yi ikliyin s b b olan qıcıqlandırıcı t sir; - veril n raitd mövcudlu a imkan verm y n m hdudla dırıcı t sir; - orqanizml rin anotomik v morfoloji d yi ikliyin s b b olan modifikator t siri; - mühitin dig r faktorlarının d yi ikliyini t sdiq ed n siqnallar t siri. Ekosistemin f aliyy t qanunlarını ümumil dirs k, on- ların sas müdd aları a a ıdakılardan ibar t olacaqdır:
61
1) T bii ekosisteml r, miqdarı artıq v nisb t n sabit olan, mühiti çirkl ndirm y n, müft gün enerjisi hesabına mövcud olur; 2) Ekosistemd enerji v madd l rin canlı orqanizml r qrupu vasit sil da ınması qida z nciri il ba verir; ekosistemd bütün canlı növl r bu z ncird onlar t r find n yerin yetiril n funksiyaya - birlikl rin biotik qurulu una gör produsentl r , konsumentl r , detritofaqlara v redusentl r ayrılırlar; Canlı opqanizml rl trofiki s viyy arasındakı k miyy tc nisb t sayı birlikl rin trofiki qurulu unu ks etdirir ki, bu da birlikl rin vasit sil enerji v madd l rin keçm sür tini, y ni ekosistemin m hsuldarlı ını t yin edir; 3) t bii ekosisteml r ehtiyatlarının tük nm sind n v öz tullantıları il çirkl nm d n ziyy t ç km d n, öz biotik qurulu ları say sind qeyri mü yy n uzun müdd t möhk m (sabit) v ziyy tl rini saxlaya bilir; ehtiyatların ld edilm si v tullantılardan xilas olma bütün elementl rin dövretm si ç rçiv sind ba verir.
d n g l n üanın 47%-ni görün n spektr t kil edir. Bu spektrd dal aların uzunlu u 380-750 nm- b rab rdir. 45% gün üası
62
narıncı – qırmızı üalardır ki, bunlar fotosintez üçün böyük rol oynayırlar. Dal asının uzunlu u 750 nm-d n çox olmayan infra qırmızı üalar heyvanlar v bitkil r t r find n hiss olunmamasına baxmayaraq sas istilik enerji m nb yi sayılır. Gün enerjisinin 7%-i ultrab növ yi üaların hesabına dü ür ki, bu spektrd dal anın uzunlu u 400 nm-d n çox olur.
temperatur sas n atmosferin istilik rejimi v gün üaları il yaranır. Temperatur mühitin m hdudla dırıcı faktorlarından biridir. Müxt lif növl rin yer üz rind yerl
m si (yayılması) v populyasiyaların sayı temperatur faktorundan köklü sur td asılıdır. Yer üz rind bitki v heyvanların yerl diyi mühitin optimal temperaturu 15-30 0 C h ddind olur. B zi bakteriya, su bitkil ri qaynar mühitd , y ni 70-90 0 C temperatur mühitind ya ayırlar. S rt soyuq rait bir çox cücül rin, balıqların v d niz otlarının h yatlarının dayanmasına s b b olur (anabioz). Lakin yaz vaxtı donmu buzlaqlar açılanda onlar öz b d nl rinin temperaturunu sabit saxlaya bilirl r. Bunun üçün onlarda xarici mühit alı ma qabiliyy ti mövcuddur. Az rbaycan Respublikasında hava temperaturunun rejimi v razi üzr paylanması
Yüklə 3,46 Mb. Dostları ilə paylaş:
|