Muh?ndis ekologiyas? 11esas

                                                                                  

 55

sonrakı növl r  imkan verm d n tezlikl  bütün etibarlı 

s thl ri tamamil  tutur.  

3. Mövcud olma. N hay t, “pioner növl ri” sonrakı növ 

bitkil rin  m l   g lm sin  heç bir – n  xeyirli, n   d

ziyanlı t sir göst rmir. Ad t n, bu hal o zaman ba  verir 

ki, 

g r müxt lif növl r müxt lif ehtiyatlardan istifad

ed r k bir-birl rind n asılı olmadan inki af edirl r. Qum 

t p l ri v   ya    me

l rin son halının ekoloji d yi k n 

oldu unu bilm k vacibdir. Yeti mi  me

l r ad t n üzvi 

madd l rin c mi  sıfır artım d r c si il  xarakteriz

olunur.  Bu onu göst rir ki, vaxt keçdikc  eroziya kimi 

b zi prosesl rin t sirind n madd l rin itm si n tic sind

me

l r t dric n m hv olma a ba layırlar. 

ks riyy t 

me

l r suksessiya tsiklinin birinci yarısında maksimal 

m hsuldarlı a malik olur. 

3.4. Ekoloji amill rin t snifatı 

traf mühitin v ziyy tin   v  canlı orqanizml r

müxt lif ekoloji amill r güclü t sir göt rirl r. Canlı 

orqanizml r  bilavasit   t sir ed n h r hansı bir mühit 

ekoloji amil adlandırılır. Ekoloji amill r müxt lif t bi t  v

t sir xüsusiyy tl rin  malikdirl r.  Ekoloji amill ri üç 

kateqoriyaya bölürl r: 

---

                                                                                  

 56

1) Canlı t bi t amill ri – biotik amill r; 

2) Cansız t bi t amill ri – abiotik amill r; 

3)  nsan f aliyy ti amill ri – antropogen amill r. 

Orqanizml rin bu v  ya dig r amil t sirin

uy unla ması  h min t sirin (amilin) dövrlülüyünd n asılı 

olur. Birinci dövrü amill r  yerin fırlanması, ilin f sill rinin 

d yi m si, günd lik i ıq d yi m si v  s. aid edilir. Bu 

amill r h l   h yatın yaranması vaxtından  vv l mövcud 

olmu dur. Yaranan orqanizml r m cburiyy t qar ısında 

qalaraq bu 

rait  uy unla mı lar.  kinci dövrü amill r, 

traf mühitin temperaturu, n mliyi, atmosfer cöküntül ri 

v  s. aid edilir. Dövrü olmayan amill r  t bii f lak tl r v

texnogen xarakterli amill r aid edilir. 

H r bir orqanizm daima öz üz rind  birba a v  ya 

dolayısı yolla ba qa canlıların t sirini hiss edir, aid oldu u 

bioloji növün v  dig r növl rin – bitkil rin, heyvanların, 

mikroorqanizml rin nümay nd l ri il

laq d  olur, 

onlardan asılı olur v  onlara da öz t sirini göst rir.  traf 

üzvi al m – h r bir canlı orqanizm mühitinin t rkib 

hiss sidir. Canlı orqanizml rin qar ılıqlı  laq si – biose-

nozların v  populyasiyanın mövcudlu unun  sasıdır; bu 

m s l l rl  sinekologiya m

ul olur.   

---

                                                                                  

 57

1)  Biotik amill r  — bu canlı orqanizml rin bir-

birl rin   t sir forması olub, b zi orqanizml rin h yat 

f aliyy tl rinin dig r orqanizml rin h yat f aliyy tl rin

(növdaxili v  növl rarası qar ılıqlı  laq ) v   h mçinin 

cansız ya ayı  mühitin   t sirl rinin c mini ifad  edir. 

F rdl rarası növdaxili qar ılıqlı 

laq  populyasiyaların 

sayı v  sıxlı ının artması 

raitind  öz m skun yerl ri v

qida ehtiyatları  u runda r qab t mübariz si n tic sind

m l  g lir. 

Növl rarası  laq  xeyli d r c d  müxt lifdir:   

•

  neytralizm  (h r iki növ bir-birl rin  heç bir t sir 

göst rmirl r);  

•

  r qab t (h r iki növ bir-birl rin   m nfi t sir 

göst rirl r);  

•

  

mutyualizm (h r iki növ bir-birl rind n ayrı 

mövcud ola bilmir);  

•

  parazitizm (parazit növü öz sahibinin boy atma 

dövrünü  v  inki afını l ngidir);  

•

  yırtıcılıq (yırtıcı növ öz qurbanı il  qidalanır );  

•

 

 

amensalizm (bir orqanizm dig r orqanizmin 

inki afinı bo ur);  

---

                                                                                  

 58

•

  

mmensalizm (kommensal dig r növd n fayda 

görür, hansı ki, onunla birl

m  dig r növd   d   maraq 

oyadır).  

Biotik amill r arasında zoogen, fitogen, mikrobiogen 

v  antropogen amill ri xüsusi qeyd etm k lazımdır. 

2)   Abiotik amill r — canlı orqanizml r  birba a v

dolayı yolla t sir ed n cansız, qeyri üzvi t bi tin 

komponentl rinin t zahür formasıdır. Bunlara cansız 

t bi tin fiziki v  kimy vi amill ri aiddir. Mühitin  sas 

abiotik amill ri a a ıdakılardır: 

•

Temperatur;  

•

ıq;  

•

 Su;  

•

 Duzluluq;   

•

 Oksigen;   

•

 Yerin maqnit sah si;  

•

 Torpaq;   

•

 N mlilik.  

Mühitin abiotik amill ri iç risind   a a ıdakı amill r 

qrupunu ayırmaq q bul olunmu dur: 

••••

qlim amill r qrupu (temperatur rejimi, n mlilik, 

t zyiq); 

••••

edafogen amill r qrupu (mexaniki t rkibi, sıxlı ı, 

torpa ın havakeçiciliyi); 

••••

oroqrafik amill r qrupu (relyef, 

d niz s viyy sind ki hündürlük); 

••••

kimy vi amill r qrupu 

(havanın qaz t rkibi, suyun duz t rkibi, tur uluq).  

Cansız t bi tin fiziki amill ri: 

Kosmik  amill r — kosmik tozlar, meteorit madd si, 

asteroidl r, qalaktika f zasının madd l ri v  dal aları, 

gün

 aktivliyinin dövri d yi iklikl ri; 

---