Muh?ndis ekologiyas? 11esas

                                                                                  

 63

qanunauy undur v  bura daxil olan hava kütl l rinin 

xüsusiyy tind n,  razinin relyefind n v   X z r d nizinin 

ayrı-ayrı rayonlara yaxınlı ından asılı olaraq formala ır. 

X z r d nizi sahilboyu  razil rd  (d nizd n t qrib n 20 

km-d k) yayda havanın temperaturunu bir q d r azaldır, 

qı da is  artırır. Eyni zamanda, o M rk zi Asiyadan daxil 

olan isti v  quru hava kütl l rinin t sirini mü yy n q d r 

yum aldır. Havanın orta illik temperaturu Kür-Araz 

ovalı ında, Ab eron yarımadasından c nubda yerl

n 

sahilboyu zonada, o cüml d n L nk ran ovalı ında 14-

15°C t

kil edir. Da lara do ru havanın temperaturu 

azalaraq 2000 m yüks klikd  4-5°C, 3000 m yüks klikd

is  1-2°C-dir.  lin  n soyuq ayında (yanvar) düz nlik v

da

t yi  razil rd  havanın orta aylıq temperaturu 0°C-

d n a a ı dü mür. Ab eron yarımadası  v  ondan 

c nubda yerl

n sahilboyu  razil r v  adalarda o, h tta 

3-4°C t

kil edir. X z r d nizinin özü (1300 km) v

suyı ma hövz si (3000 km) meridian boyunca xeyli 

uzandı ından v  kontinentin d rinliyind  yerl

diyind n 

onun iqlimind   k skin kontinentallıq xüsusiyy t l ri 

vardır. Qı  dövründ   X z rin  imalında havanın orta 

aylıq temperaturu -8…-10° oldu u halda c nub hiss d

temperatur müsb tdir: +8°…+10°C. Yay vaxtlarında 

---

                                                                                  

 64

havanın temperaturu  imaldan c nuba do ru nisb t n 

b rab rl

ir ( imalda 24-25°, c nubda 26-27°C). 

3. Atmosfer ya ıntısı. Atmosfer çöküntül ri su 

buxarının kondensasiyası  n tic sind  yaranır. Bu 

çöküntül r yer üz rind  suyun dövretm sind  böyük rol 

oynayırlar. Çöküntül rin miqdarından asılı olaraq yer 

üz rini iki zonaya bölürl r – humid (n m) v  arid 

(quraqlıq) zonaları.

Atmosfer ya ıntıları 

X z rin 

akvatoriyasında b rab r paylanmır.  ld  orta hesabla 

d niz s thin  100 mm ya ıntı dü ür. Ya ıntının 

paylanmasında sahil zonasının relyefi h lledici rol 

oynayır.  imalda ya ıntının illik miqdarı 300, q rbd  300-

400-d n 600-   q d r, c nub-q rbi X z rd  1600, 

rq 

hiss sind  is  90 mm-   q d rdir. Ab eron yarımadası 

rayonunda ya ıntının illik miqdarı 200 mm-  yaxındır.

 Az rbaycan Respublikasında atmosfer ya ıntıları 

sas n hava kütl l rinin 

raziy  müdaxil si il

laq dardır. Ya ıntıların miqdarını, mövsümü v  illik 

paylanmasını hava kütl l rinin  razinin relyefi v   X z r 

d nizi il  qar ılıqlı  laq si mü yy n edir. Az rbaycan 

razisind

n az orta illik ya ıntı (150-200 mm-d n az) 

c nub-

rqi Qobustana v  Ab eron yarımadasının c nub 

sahilin  dü ür. Kür-Araz ovalı ının m rk zi v

rq, 

---

                                                                                  

 65

Samur-D v çi ovalı ının c nub-

rq, Naxçıvan MR-nın 

Arazboyu, Qobustan v  Ab eron yarımadasının 

sas 

hiss l rind  illik ya ıntılar miqdarı 300 mm-d n azdır. 

Onların miqdarı  X z r d nizi sahill rind n q rb , 

düz nlikl rd n da lara do ru t dric n artır. 

 Respublikanın dig r da lıq  razil rind n f rqli olaraq 

Talı  da larında yüks klik artdıqca ya ıntının miqdarı 

azalır v  yüks k da lıq hiss sind  (2000 m-d n yüks k) 

v  da arası  d r l rd  onun miqdarı 250-300 mm-d n 

azdır. Baxmayaraq ki, ya ıntıların böyük hiss si ilin isti 

dövrün  (aprel-oktyabr) t sadüf edir, yay ayları quraq 

keçir v   h tta ya ıntıların bollu u il  seçil n L nk ran-

Astara zonasında bu zaman ya ıntıların miqdarı illik 

normanın 5-15%-ni t

kil edir. Ya ıntılı günl rin orta illik 

sayı Kür-Araz ovalı ında v  Naxçıvan MR-nın Arazboyu 

düz nlikl rind  60-70 günd n az olur. Böyük Qafqazın 

c nub yamacının orta da lıq hiss sind  is  onun sayı 

170 gün  çatır. Ya ıntının  n böyük günd lik maksimumu 

Böyük Qafqazın c nub yamacında (148 mm,  lib y) v

Talı  da larında (334 mm, B l s r) qeyd  alınmı dır.  

Düz nlikl rd  qar örtüyü davamlı olmur v  ayrı-ayrı 

ill rd  o mü ahid  edilmir. Respublikanın  n çox qarlı 

razil ri Böyük Qafqazın c nub yamaclarındadır. Burada 

---

                                                                                  

 66

qar örtüklü günl rin sayı orta da lıqda 80-120, yüks k 

da lıqda is   h tta 250 gün  çatır. Böyük Qafqazın  n 

uca zirv l rind  qar örtüyü daim qalır. 

4. Atmosfer havasının n mliyi. Ekoloji baxımdan 

traf mühitd  mövcud olan su m hdudla dırıcı fiziki 

faktordur. Su heyvanat v  bitki al minin  sas kütl sini 

t

kil edir. Canlı orqanizml rin 50-80%-i sudan ibar tdir. 

B zi heyvanlarda bu r q m h tta 95%-  çatır. Atmosfer 

havasında n mlik dedikd  onun su buxarı il  doyma 

d r c si ba a dü ülür. Havadakı su buxarının miqdarı 

40-60% olduqda insan h yatı üçün normal sayılır. 

S hralarda bitkil r n mliyin q na tl   i l dilm sin  ad t 

edirl r. Onların kökl ri uzun, yarpaqları is   xırda olur. 

S hra heyvanları da su hövz sin  çatmaq üçün uzun 

m saf y  sür tl  qaçmalı olurlar. Onlarda olan piy qatı 

daxili su m nb yi rolunu oynayır. Ad t n 100 qr piy 

oksidl

dikd  ondan 100 qr su ayrılır.  Havanın mütl q 

rütub tinin orta illik k miyy tl ri Kür-Araz ovalı ında 11-

12, X z r sahili zonada 14-15 mb t

kil edir. Da larda 

yüks klik artdıqca onun k miyy tl ri bir qayda olaraq 

azalır v  1000 m yüks klikd  orta illik k miyy t t qrib n 9 

mb, 2000 m-d  6-7 mb t

kil edir. Naxçıvan MR-da 

mütl q rütub tliyin k miyy tl ri xeyli a a ıdır v  müvafiq 

---