Muh?ndis ekologiyas? 11esas
Yüklə 3,46 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Atmosfer dövranı.
- 4. Az rbaycanın sas t bii ehtiyatları. 4.1.T bii s rv tl r v onların t snifatı
71
kosmik üalardır. Gün radiasiyasının atmosferin yuxarı s rh ddind ki intensivliyi 1380 vt/m 2 v ya 1,980 kal/(d qiq ⋅⋅⋅⋅
sm 2 ) çatır. Yer üz rin çatan gün radiasiyası atmosferin yuxarı s rh ddind nisb t n az olur.
üanın udulma dozası “ber” il ölçülür. Ber – rentgenin bioloji ekvivalentidir. 1 ber 0,01 coul/kq-a b rab rdir. nsan il rzind orta hesabla 0,1 ber üaya m ruz qalır. Gün radiasiyası. Az rbaycan Respublikasının düz nlik v da t yi razil ri gün i ı ının bollu u il f rql nir. Kür-Araz ovalı ı, Ab eron yarımadası v dig r düz nlik v da t yi razil rd gün parıltılı saatların illik miqdarı 2200-2400 saat, Naxçıvan MR-nın Arazboyu düz nlikl rind is 2600-2800 saat t kil edir. Orta da lıq zonada buludlu un artması n tic sind gün parıltılı saatların miqdarı 1900-2200 saat arasında d yi ir. Yüks k da lıq zonada o yen d artır v 3000 m-d n yüks k olan razil rd 2200... saatdır. Ümumi gün radiasiyasının illik miqdarı Kür-Araz ovalı ında 128-132 kkal/kv
⋅⋅⋅⋅ sm-dir. Da lara do ru, o (120-124 kkal/kv ⋅⋅⋅⋅ sm-
d k) azalır (d niz s viyy sind n t qrib n 500-600m-d k), sonra onun miqdarı yen çoxalır v Böyük v Kiçik Qafqazın yüks k da lıq zonasında (3000 m-d n yüks k)
72
140-150 kkal/kv ⋅⋅⋅⋅
sm t kil edir. Naxçıvan MR-nın Arazboyu düz nlikl rind ümumi gün radiasiyasının illik miqdarı 148-150 kkal/kv ⋅⋅⋅⋅
sm-dir, yüks k da lıq zonada is artaraq 152-160 kkal/kv ⋅⋅⋅⋅ sm t
kil edir. Radiasiya balansının illik miqdarı ölk nin düz nlik v da t yi razil rind 40-50 kkal/kv ⋅⋅⋅⋅ sm-dir (L nk ran t bii vilay tind -50-60 kkal/kv ⋅⋅⋅⋅
sm), yüks k da lıq razil rd is o 15-25 kkal/kv ⋅⋅⋅⋅ sm t
kil edir. Atmosfer dövranı. Az rbaycan Respublikası razisind iqlimin formala masına arktik (Kara v Skandinaviya antisiklonları), mülayim enlikl rin soyuq kontinental (Sibir antisiklonu) v d niz (Azor maksimumu), tropik enlikl rinin isti hava kütl l ri (subtropik antisiklon v c nub siklonları), M rk zi Asiya üz rind yaranan antisiklonlar, h mçinin yerli atmosfer prosesl ri t sir göst rir. Bu hava kütl l ri s th qurulu unun t siri n tic sind ölk razisin müxt lif istiqam tl rd n daxil olur. Bel ki, soyuq kontinental v d niz hava kütl l ri Böyük Qafqaz, Talı v imali ran da ları c nubdan g l n isti hava kütl l rin h miyy tli d r c d mane olmasa da, onların xüsusiyy tl rinin d yi m sin v atmosfer prosesl rinin dinamikasına mü yy n t sir göst rir.
73
4. Az rbaycanın sas t bii ehtiyatları. 4.1.T bii s rv tl r v onların t snifatı Mühit gör hava, su, quru, d niz v s. ekologiyası aliml rin f aliyy t sah l ridir. T bi t bir bütöv halında mübadil d dir. Su, enerji, hava, bioloji mübadil l r bu gün insan f aliyy ti il bilavasit ba lıdır v h tta onsuz t s vvüredilm zdir. Ona gör d biosfer m xsus orqanizml r, onların f aliyy ti hali, c miyy t v ekosistem s viyy sind öyr nilir. T bii s rv tl rd n s m r li istifad edilm si bu mübadil l rin n tic si kimi xüsusi diqq tl öyr nilir v öyr nilm lidir. Çünki bu mübadil b riyy tin mövcudlu unun impulslarıdır. T biidir ki, insanlar bu impulslara vaxtında v ciddi reaksiya verm lidir. Bel olmasa n azı biof lak tl r insan varlı ı üçün qorxunc
74
suallar do urar. Aliml rin hesablamalarına gör , biosfer 10-12 milyard halini qida il t min ed bil r. halinin nizamsız artımı bio ehtiyatlardan düzgün istifad edilm sini t l b edir. Canlı h yatın mövcudlu u t bii s rv tl rd n asılıdır. Bütün s rv tl rin v hd ti is insanlar üçün z ruri sayılan h yat amill rinin sasıdır. Ona gör d insanların t l batını öd y n s rv tl r real s rv tl rdir. El t bii s rv tl r d vardır ki, onların bu günkü istifad si bu günkü texniki imkanlara uy un g lmir v tamam yeni növ texnoloji prosesl r yaranmasını t l b edir. Elmi-texniki t r qqinin g l c k nailiyy tl rin saslanan t bii s rv tl r potensial s rv tl r adlanır. M s l n, kosmik üalar meteorit m n li madd l r, yer maqnetizmi, atmosfer elektrik c r yanı v sair d n istifad etm k üçün tamamil yeni növ texniki avadanlıq v texnoloji prosesl r yaradılmalıdır. T bii s rv tl r üçün bir neç t snifat mövcuddur: 1) T bii t snifat. Bu t snifata aid s rv tl r t bii qruplar üzr paylanır. M s l n, suyun, havanın, torpa ın, heyvanlar al minin, bitkil rin, faydalı çöküntül rin v s. s rv tl ri. Yüklə 3,46 Mb. Dostları ilə paylaş:
|