Muh?ndis ekologiyas? 11esas

                                                                                  

 486

m s l  oldu u üçün kims ni öz 

si m s l si q d r 

narahat etmir. Bu bar d  h tta 1400 il  vv l, h l  f lak t 

olmadan v  insanlar onun n  dem k oldu unu 

bilm dikl ri zamanda, Quranın " l- nbiya" sur sinin 30-

cu ay sind  bel  qeyd olunmu du: "M g r kafir olanlar 

göyl  Yer biti ik ik n Bizim onları ayırdı ımızı, h r bir 

canlını sudan yaratdı ımızı bilmirl rmi?! Yen   d  iman 

g tirm zl r? (Göyl r ilk yaradılı da bir - birin  biti ik bir 

t b q  oldu u halda, onların arası hava il  açılıb, yeddi 

t b q y  ayrılmı , Yerd  bir t b q  ik n sonra yeddi 

t b q y  bölünmü dür. Bu, Allahın qüdr t v

z m tini 

sübut ed n  n tutarlı d lill rd ndir)" Bir ba qa – " l-Rum" 

sur sinin 41-ci ay sind  is  insanların bu  lahi düzülü

l l g tir c yi bar d

b rdarlıq olunur: " nsanların öz 

ll ri il  etdikl ri üzünd n, quruda v  suda f sad, pozuntu 

m l  g l r (b zi yerl rd  quraqlıq, qıtlıq olar, b zil rind

z r rli ya ı lar ya ar, z lz l  ba  ver r, d nizl rd

g mil r batar) ki, Allah bununla onlara etdikl rini b zi 

günahların c zasını daddırsın v   b lk  onlar tövb  edib 

pis yoldan qayıtsınlar". Amma ekologiyanı  f lak t 

h ddin  sürükl y n insanlıq h r cür t bii f lak tl rl

üzl

s  d , bu ona d rs olmur.  

---

                                                                                  

 487

12.1. Çirkl nmi  sular

H r il s naye v   k nd t s rrüfatında (irriqasiyada) 

istifad  üçün 1992-1993-cü ill rd  s thd n (15-15,6 mlrd 

m

3

) v  yeraltı su m nb l rind n (1,21,25mlrd m

3

) 

t qrib n 16-16,6 mlrd m

3

 su götürülürdü. Su s rfi 11,45 - 

13,7 mlrd m

3

 arasında idi ki, bunun 344 - 400 mln m

3

-i 

m i

t sektorunda, 3325 - 3434 mln m

3

-i s nayed   v

7641 - 9700 mln m

3

 irriqasiyaya (susuz torpaqların 

kanallar vasit sil  suvarılması) s rf olunurdu. T miz 

suyun miqdarında itkil r 3,04 - 4mlrd m

3

 t

kil edir, buna 

da 

sas n suvarma n qliyyatında v  su paylama 

sisteml rind  rast g linir ki, birinci kifay t q d r düz 

istiqam t  malik deyil, sonuncu is  pis texniki 

raitd dir. 

Sudan istifad nin h cmi ild  4,3-5,17 mlrd m

3

- dir, bunun 

3,8 - 4,56 mlrd  m

3

 - i standart t miz sudur, 0,28 - 0,325 

mlrd m

3

 - i spesifikasiyaya m ruz qalan sudur, 0,25 - 0,35 

mlrd m

3

 - i çirkl nmi  su axınıdır. Çirkl nmi  suyun  sas 

s b bkarları  m i

t sektoru, b l diyy  xidm tl ri (0,2 

mlrd m

3

) v  h mçinin s nayedir (0,5-0,6 mlrd m

3

). Kür v

Araz çayları v  ardınca X z r d nizi çirkl nm nin t sirin

daha çox m ruz qalmı lar. Kür v  Araz çaylarının suları 

Az rbaycanın 

sas urbanizasiyala mı

razil rinin - 

Bakı, Sumqayıt, 

irvan v  Ming çevirin içm li su il

---

                                                                                  

 488

t chizat m nb yidir. M s l  burasındadır ki, adı  ç kil n 

çaylar tranzitdirl r v  Az rbaycana qon u ölk l rd n – 

Türkiy , Gürcüstan v  Erm nistandan axıb g lir.  

Gürcüstan v  Erm nistanda Kür, Araz v  onların 

qolları  h dd n çox çirkl nib. Orta hesabla Gürcüstan 

razisind  Kür hövz sin  ild  3 mlrd m

3

 tullantı suyu 

axıdılıb. 1992-1994-cü ill rd  fenolun orta illik 

konsentrasiyası Az rbaycanın Gürcüstan s rh ddind

yerl

n  ıxlı k ndi yaxınlı ında 13-17 maksimal qatılı a 

(MQ), neft m hsullarınınkı is  1,5 - 2 maksimal 

konsentrasiyaya b r b r idi.  stifad y  yararsız tullantı 

sularının çaya axıdılması oksigenin normadan 2-3 d f

artıq biokimy vi istifad sinin k skin artmasına s b b olur. 

Gürcüstandan g l n Alazan v

ori çayları Ming çevir su 

anbarına axır. Bu çayların orta su s rfi 10,6-6,7 min 

m

3

/san-dir. Gürcüstan Hidrometeorologiya Komit sin

sas n Alazan v

ori çayında ammonium azotunun 

miqdarı maksmal konsentrasiyadan 1-4 v  2-7 d f  çox, 

uy un olaraq neft m hsullarının miqdarı maksimal 

konsentrasiyadan 2-6 v  2-10 d f  çox v  fenollar 15-20 

v  5-18 d f  çoxdur.  

Kürün sa  qolu olan Akstafaçay Erm nistandan 

ba layaraq çirkl nmi dir. Onun orta su s rfi 8,5 m

3

/san - 

---

                                                                                  

 489

dir. Bu çayın çirkl nm sinin  sas m nb yi Erm nistanda 

cevan v  Dilican 

h rl rind ki s naye mü ssis l ri, 

h mçinin  hali m skunla an  razil rd   m i

t tullantı 

sularıdır. Burada nitratların miqdarı 1 - 3 maksimal 

qatılı a (MQ), azot ammonyakının miqdarı 2 - 5 MQ, neft 

m hsullarının miqdarı 1 - 1,3 MQ, misin miqdarı  - 80 

MQ-dır. Bundan  lav  Akstafaçay Az rbaycan 

Respublikasının Qazax v  Akstafa 

h rl rinin s naye v

m i

t tullantı suları il  çirkl ndirilib. Kür çayı  sas n 

Az rbaycanın daxilind

mkir, G nc , Ming çevir, 

Yevlax, Z rdab,  irvan v  dig r 

h rl rin m i

t tullantı 

suları il  çirkl ndirilib. Kür çayına h r il axıdılan istifad y

yararsız tullantı sularının miqdarı 25 - 30 mlrd m

3

arasındadır. Araz çayı  v  qolları  h m Erm nistan, h m 

d  Az rbaycan 

razil rind  çirkl ndirilib. Çirkl nm nin 

sas hiss si Araz çayına Razdan, B rgu adçay, 

Oxçuçay, Naxçıvançay, B sitçay qollarından axıdılır. 

Razdan çayı Erm nistanın Razdan termoelektrik zavodu, 

Polivinilasetat istehsalat birliyi, Nairid istehsalat v

t dqiqat birliyi,  in zavodu, elektrik enerjisi zavodu, 

m i

t - kimya zavodu, Kapakar alüminium zavodu v

dig r s naye mü ssis l rind n axıdılan tullantı sularla 

çirkl ndirilib. Oxçuçay is  Kvajaran mis molibden zavodu 

---