Мухтар Казымоьлу (Иманов)

Qaynaqlar
Abdulla 2016 – Abdulla K. Multikulturalizmin elmi-nəzəri əsasları və Azərbaycan reallığında inkişaf perspektivləri // 525-ci qəzet, 10 fevral 2016-cı il.

Bayat 2012 – Bayat F. Folklor dərsləri. Bakı: Elm və təhsil, 2012.

Cəfərov 1999 – Cəfərov N. "Kitabi-Dədə Qorqud"da İslama keçidin poetkası. Bakı: Yeni Nəşrlər Evi, 1999.

Cəfərov 2007 – Cəfərov N. Azərbaycanda milli dövlətçilik təfəkkürünün formalaşması / Cəfərov N. Seçilmiş əsərləri (beş cilddə), IV cild. Bakı: Elm, 2007.

Xəlil 2010 – Xəlil A. Folklorşünaslığa giriş. Folklor termin­ləri. Bakı: Nurlan, 2010.

Xəlil 2014 – Xəlil A. Folklor və dövlətçilik. Bakı: Elm və təhsil, 2014.

İnan 1998 – İnan A. Yasa, Töre-Türe ve Şeriat / Abdulqadir İnan. Makaleler ve İncelemeler. 2 Baskı, II cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1998.

İnan 1998a – İnan A. İnan A. Epope ve Hurafe Motivlerinin Ta­rixi Bakımından Önemi / Abdulkadir İnan. Makaleler ve İnce­le­me­ler. 3 Baskı, I cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1998.

Qarayev 2002 – Qarayev Y. Azərbaycan ədəbiyyatı: XIX-XX yüzillər. Bakı: Elm, 2002.

Nəbiyev – Qarayev 1999 – Nəbiyev B., Qarayev Y. Xalq mənəviyyatının güzgüsü. Bakı: Elm, 1999.

Mahmudov 2008 – Mahmudov Y. Azərbaycan tarixi: erkən intibah dövrü. Bakı: Aspoliqraf, 2008. Rzasoy 2008 – Rzasoy S. Mifologiya və folklor: nəzəri-metodoloji kontekst. Bakı: Nurlan, 2008.

Rzasoy – Xavəri 2009 – Rzasoy S., Xavəri S. Azərbaycan: tarixin həqiqəti, yaxud həqiqətin tarixi // "Elm" qəzeti, 29 aprel 2009-cu il.

Фукуяма 2006 – Фукуяма Ф. Сильное государство: Уп­рав­ление и мировой порядок в XXI веке. Mосква: Xранитель, 2006.

Мердок 2003 – Мердок Д.П. Социальная структура / Пер. с англ. А.В.Коротаева. (Антропология / Фольклор) Mосква: ОГИ, 2003.

Юнг 1997 – Юнг К.Г. Божественный ребенок: Аналити­чес­кая психология и воспитание. Сб., М.: «Олимп» ООО, «Издательство АСТ-ЛТД», 1997.

TÜRK XALQLARININ MƏRASİM FOLKLORU

VƏ DÖVLƏTÇİLİK
Ağaverdi Xəlil

[e-mail]
THE CEREMONY FOLKLORE OF TURKIC NATIONS AND STATEHOOD

SUMMARY

The ceremony folklore of Turkic nations give the rich material in order to investigate the traditional sources of the statehood thinking, roots and the historical-cultural role in the formation of the society. In the investigation the ceremony folklore of Turkic nations has been studied on the base of the archeological materials, the written monuments and the existing examples of the traditional culture, it was analyzed according to the statehood thinking. From the investigation it is clear that the first embryos of the state begin from the archaic ritual. The ritual plays the special role as the repeatedly traditional sacral mechanism in the formation of the society and in the richness of its spiritual point. In the ceremony folklore of the Turkic nations the statehood has been investigated in cultural phenomena such as ritual, ceremony, festival, holiday. From one side the role of ceremonies in the formation and the development of statehood, but from other side the importance of the ceremonies in the spiritual formation of the society have been in the focus of the attention. The ancient Turks ceremonies such as “guneshi chagirma” (“calling the Sun”), “yagish dileme” (“asking the rain”), “yel chagirma” (“asking the wind”), see in the spring (New Year), “chile chikhdi” (see off the winter), about the productivity, about the life (wedding), about the belief (sacrifice) and etc. take the important role in the spiritual formation of the society and make the stabilization of the statehood behaviors. In the monuments of the middle age monuments the ceremonies such as the ancient generation, wedding, festival and etc. have been estimated according to the society formation, the existing and the important positive tendencies in the traditional culture have been cleared up. The ritual model passing from the ceremonies, determining the traditional behavior models have formed the tradition principles and it has also been transformed into the governmental mechanisms, and in its turn it has formed the spiritual base of the law, rule and other concepts. The part belonging to the modern period of the subject of the ceremony folklore and statehood has been investigated in the example of Heydar Aliyev’s activity of Azerbaijan ceremony culture.

Key words: Turkic nations, ritual, holiday, ceremony, folk­lore, statehood, tradition, season, product, life.
ОБРЯДОВЫЙ ФОЛЬКЛОР ТЮРКСКИХ НАРОДОВ

И ГОСУДАРСТВЕННОСТИ

РЕЗЮМЕ

Обрядовый фольклор тюркских народов дают богатый материал для исследования традиционных источников мыш­ления государствен­ности, их корней и историко-культурную роль в формировании общества. При исследовании обря­дового фольклора тюркских народов был изучен на основе археологических материалов, письменных памятников и су­ществующих образцов традиционной культуры, было проа­нализировано в соответствии с мышлением государ­ствен­ности. Из исследования видно, что первые зародыши го­су­дарства начинаются от архаического ритуала. Ритуал играет особую роль как раз в традиционной сакральной механизме в формировании общества и в богатстве его духовной куль­туры. В обрядовом фольклора тюркских народов государ­ственность была исследована в культурных явлений, таких как ритуал, церемонии, фестиваль, праздник. С одной сто­роны, роль обряда в фор­мировании и развитии государ­ственности, и с другой стороны важность обряда в духовном формировании общества были в центре внимания. Древние тюркские обряды, такие как "guneshi chagirma" ("зов Солнца"), "yagish dileme" ("просить дождь"), "yel cha­gir­ma" ("просить ветер" ), “Yılbaşı” ("новый год"), “сhile chikhdi” ("провожать зимы"), обряды в связи с плодотворности, бытовые обряды (свадьбы), о вере (жертво­прино­шение) и т.д. приняли важную роль в духовном формировании общества и обеспечили стабилизацию поведе­ния государственности. В письменных памятниках средних веков обряды, такие как рождение (soy), свадьбы (toy), кар­навал (sholen) и т.д. были оценены в соответствии с сущес­твующими важными пози­тивными тенденциями в тради­цион­­ной культуре в обществе. Ритуал модель перехода от церемоний, опре­деления тради­цион­ных моделей поведения сфор­мировали принципы традиции, и она также была преоб­разована в правитель­ственных механизмов, и это в свою очередь сформировало духовные основы закона, права и другие понятия. Часть принадлежащих к современному пе­рио­ду вопроса обрядо­вого фольклора и государственности была исследована на примере деятельности Гейдара Алиева в развитии Азер­байджанской обрядовой культуры.

Ключевые слова: тюркские народы, ритуал, праздник, церемония, фольклор, государственность, традиции, сезон, про­дукт, жизнь.
1. Arxaik ritualın arxeoloji qaynaqları
Türk xalqlarının arxaik-ritual kompleksini özündə əks etdi­rən qay­naq­lar çoxdur. Bunların içərisində arxeoloji axtarışlar nəticəsində aşkarlanmış nümunələrin xüsusi bir yeri vardır. Coğ­rafi baxımdan Avrasiya materikinin mərkəzi hissəsi əski türk ya­şayış məskənləri olduğundan bu ərazilərdə qədim ritualın izlərini tapmaq mümkündür. Ritual komplekslərinin qorunduğu yerlərdən biri Altaydır. Bura türklərin əski vətənlərindən biridir. Ona görə də bu ərazi qədim ritual resursları baxımından çox zəngindir. Di­gər tərəfdən də, bu ərazi­lərdə türk xalqlarının yaşayışı fasiləsiz şə­kildə olduğu üçün əski ritual ənənəsi bu və ya başqa şəkildə mə­dəniyyətin içində transfor­masiya olunaraq qorunmuş, rudi­ment­­lərini müasir dövrü­mü­zə qədər gətirib çıxarmışdır. Belə zəngin qaynaqlara təkcə Altayda deyil, eyni za­man­da, Orta Asi­yadan Balkanlara qədər bütün türk xalqlarının yaşa­dıqları əra­zilərdə rast gəlmək mümkündür.

Arxaik ritualın izlərinin qorunduğu ərazilər içərisində Qaf­qazın və Azərbaycanın da xüsusi yeri vardır. Ən qədim ritual təsvirlərinin qorunduğu qaya rəsmlərindən biri Qobustan qoru­ğundadır. Burada “Yallı”ya bənzər kollektiv rəqs təsvir edilmiş qədim ritual nümunə­sinə rast gəlirik. Bu təsvirlərin yaşı 5-10 min illə ölçülür. Belə qədim təsvirlərin arxaik ritualla, məsələn, ov ritualı, günəşi çağırma, yağış diləmə və ya təbiət kultları ilə bağlı qurban vermə ilə əlaqəli olması mümkündür. Təsvir edilmiş ritual elementləri arxaik ritual kompleksini tam şəkildə təqdim etməsə də, onun əski inanclarla bağlı olduğunu və ritualın mahiyyətini müəyyənləşdirmək mümkündür.

B.e.ə. IV minilliyə aid Qobustan qayalarında

arxaik ritual təsvirləri
Azərbaycanda Bakıdan 55 km cənubda Qobustan deyilən yerdə qaya təsvirlərində Yazılı daş, Böyük daş və Kiçik daş deyilən yerlərdən bizim alimlər ibtidai insanın yaratdığı bir çox maraqlı təsvirləri aşkara çıxarmışlar. Oyma üsulu ilə işlənmiş bu rəsmlərin əksəriyyəti heyvan və insan surətləridir. Bundan başqa, milli rəqsimiz “Yallı”nı xatırladan ritual bir rəqsin də təsviri verilir. Onlar e.ə. IV minilliyə təsadüf edir.

Azərbaycanın digər yerlərindəki qa­­­­­­yaüstü təs­­­vir­lər, o cüm­­lə­dən Gə­mi­qaya rəsm­­ləri də əski mə­rasimi müəy­yən­­ləş­dir­­­mək baxı­mından in­diki İran ərazi­sin­dəki Bisütun ya­zı­la­rının da arxaik ritu­alı öyrənmək baxımından əhəmiyyəti vardır.

Qarabağın işğala məruz qalmış rayonlarından biri olan Kəlbəcər özündə ən qədim insan məskənlərindən birini qoruyub saxlamışdır. Burada 30 min ildən çox tarixi olan yaşayış yerləri, 6 min il yaşı olan qaya təsvirləri, çöp şəkilli qədim runik yazı nümunə­ləri aşkarlanmışdır.

Bu rayonun ərazisində zəngin qəbirüstü yazı və təsvirlər (at, qoç) qeydə alınmışdır. Buradakı təsvirlərin birində Günəşə at qurbanı verilməsi ritualı əks olunmuşdur. Təsvirdə yuxarıda parlayan Günəş, atı günəşə doğru aparan bir adam və atın ardınca əlində qılınc gələn bir nəfər görünür. Hələ eramızdan əvvəl 490-480-ci illərdə Heredot belə bir ritual haqqında məlumat verib: ”Onların sitayiş etdikləri yeganə allah Günəşdir. Onlar Günəşə atdan qurban verirlər”.


Qeyd edim ki, əski məzarlarla bağlı aparılan arxeoloji araş­dır­malar təkcə türk xalqlarının yas mərasimini, dəfn adətlərini özündə əks etdirmir. Burada xalqın həyatında yeri olan digər adətlər də, o cümlədən xalqın bütöv bir inanc sistemi öz əksini tapır. Ona görə də arxaik ritualın müxtəlif aspektlərin öyrənmək üçün əski məzarlar, balballar, kurqanlar və s. də diqqətdən kə­narda qalma­malıdır. Xü­su­silə, əski dövrlərin qəhrəmanlarına, el başçı­larına, dövlət rəh­bərlərinə qoyulmuş abidələr, təsvirlər, mə­zarlar, yazılar və onlar haqqında məlumatlar diqqətlə öyrənilmə­lidir. Burada arxaik ritual komp­leksinin dövlət dövrünün mədə­niyyətinə transformasiyası öz izlərini saxlayır.

Müxtəlif tipli mə­rasimlər arxaik ri­tualda olduğu kimi təkcə təbiətə magik təsiri nəzərdə tut­mur, eyni zamanda cəmiyyətin təşkili və idarə olunması üçün vacib fak­tor­lar­dan birinə çev­rilir.

Azərbaycanın Kəlbəcər rayonunda

qədim alban məbədi.
2. Türk xalqlarının mərasim folkloru və dövlətçilik:

məsələnin nəzəri-metodoloji aspekti
Türk xalqlarının mərasim folkloru və dövlətçilik mövzusunu araşdırarkən ilk öncə ritual resursları və mərasim-etnoqrafik komplekslərinin cəmiyyətin təşkilindəki rolunu və əhəmiyyətini aydınlaşdırmaq lazımdır. İlk növbədə məsələyə arxaik ritualdan başlayan və orta əsrlər dövrünün mərasimlərinə qədər gələn xalq törənlərə, toylara, yaslara, şölənlərə, oyun, ayin, tamaşa, şənlik və bayramlara dövlətçilik düşüncəsinin ilkin qaynaqları kimi baxmaq və mədəniyyəti bu yöndən tədqiqata cəlb etmək lazımdır. Qaynaqlardan da məlum olur ki, türk xalqlarının mərasim folk­loru qədim köklərə malikdir və olduqca zəngin və rəngarəngdir. Ənənəvi mədəniyyətdə mövcud olan dövlətçilik düşüncəsi məra­sim folklorunda öz dərin izlərini saxlamışdır.

Metodoloji baxımdan mərasim folklorunda dövlətçilik məsə­ləsini türk xalqlarının ortaq keçmişini özündə ehtiva edən rituallar və onların folklorda qalan rudimentlərini tarixi-müqayisəli və struktur tipoloji baxımdan öyrənməyi nəzərdə tuturuq. Çünki ar­xaik ritualın oyuna və mərasimə transformasiyası prosesi zamanı müxtəlif dəyişikliklər baş verir və əskidən gələn məlumat və sxem parçalanır. Belə parçalanma ilk növbədə funksional bir üzv­lənmə şəklində özünü göstərir. Məsələn, magik funksiyalı ritual əyləncə və ya öyrətmə funksiyalı oyunlara, qutlama, uğurlama kimi mərasimlərə çevrilir. Türk xalqlarının mərasim folklorunu bütövlükdə araşdır­dığımız zaman biz onda saxlanan düşüncə və davranış modellərini daha dəqiq və doğru öyrənə bilərik.

Tədqiqatın məqsədi dövlətçilik tariximizin ənənəvi qaynaq­larını, köklərini öyrənmək, müasirlik və qloballaşma şəraitində milli dövlət­çiliyimizin mənəvi əsaslarını gücləndirmək, folklor re­surslarını və burada daşınan mənəvi dəyər konseptlərini və mə­dəni institutları aktivləşdirmək və populyarlaşdırmaq yollarını müəyyənləşdirməkdən ibarətdir.

Arxaik ritual cəmiyyətin ilkin və həm də təbii şəkildə özünü təşkil etdiyi modellərindən biridir. Bu təbii təşkil modeli tədricən sonrakı dövrlərin mədəniyyətinə də ötürülür. Başlanğıcda kollek­tiv magik təsir imkanlarını gerçəkləşdirən rituallar zaman keç­dikcə öz magik funksiyasını itirir, fərqli bir sakrallaşdırma vasi­təsinə çevrilir. Dinlərin meydana gəlməsi ilə belə sakralal­laş­dır­ma funksiyaları da öz funksiyasını zəiflətməyə başlayır. Orta əsr­lər dövründə mərasim­lər artıq sosial funksiya daşımağa başlayır. Bir çox rituallar ayin olmaqdan çıxır, karnavallaşır, şölənlərə, bayramlara çevrilir. Belə­lik­lə, orta əsrlər dövrünün mərasimləri sosial harmoniyanı güc­ləndirən bir mədəni fenomen kimi forma­laşır. Amerika etnoq­rafı Luis Morqanın “İbtidai cəmiyyət” əsə­rində irəli sürdüyü döv­lətin mən­şəyinin ailədən və qohumluq münasibətlərindən başlaması konsepsi­yasına Fridrix Engels xü­susi mülkiyyəti də əlavə edir. Lakin burada cəmiyyətin öz tə­biə­tində yaradılışdan mövcud olan idarəetmə stereotipləri nəzərə alın­mamışdır. Belə stereotiplər ritual davranış­larında ibtidai cə­miyyət dövründə də mövcud olmuşdur. İbtidai cəmiyyət tama­mi­lə rituallaşmış bir həyat tərzi şəklində təsəvvür edilir. Bu cəmiy­yətdə təbiətlə iç-içə yaşayan insanların magik funksiyalı ritual­larla təbiətə təsir etməyə çalışdıqları ümumi bir yanaş­ma kimi qəbul edilir. Orta çağ oğuz təcrübəsində olduğu kimi, əvvəlcə güc (hünər), tədricən isə güc və ağıl (ərdəm) idarə­et­mənin əsas amil­ləri kimi diqqəti çəkir.

Mərasim folkloru bir tərəfdən ilkin təşkilatlanmanın və ida­rəetmənin mənəvi əsaslarını möhkəmləndirməyə xidmət etmiş, onu müxtəlif ob­raz, süjet və motivlərdə xalq yaddaşına köçürmüş, digər tərəf­dən onun xalq fəlsəfəsini hazırlamışdır. İcma, ailə və tayfa mədəniyyətinin və bu mədəniyyəti xalq hafizə­sində yaşadan folklo­run dövlətçilikdə xüsusi rolu olur. Çünki etnik-milli özü­nü­təş­kilin ən nikbin yolu folklorda mövcud olan mənəvi dəyərlər­dən keçir. Bu anlamda folklor dövlətçiliyin mənəvi əsaslarını gücləndirən amillər sırasına daxil olur. Onu da qeyd edək ki, mə­rasim folkloru ayrı-ayrı janrlarda gerçəkləşən verbal və qeyri verbal mətnlər olmaq­la yanaşı xalq düşüncəsinin və həyatının bütün sahələrini əhatə edən sabit mənəvi dəyərlər sistemidir. Mərasim folkloru milli düşüncənin və davranışın təkcə təzahür forması deyil, həm də onun modelləş­dirici sistemi, başqa sözlə, dü­şüncə və davranış tərzidir. Dövlətçilik də bu düşüncə və dav­ranış çərçivəsində gerçəkləşir.

Müasir cəmiyyət dünyəvi qa­nunlara zaman-zaman uyğun­la­şır, amma milli əx­laqa, milli ənənəyə və milli davranışa zidd ol­mayan qanunlar ictimai mü­nasibətlərdə dərhal öz təsdiqini tapır. Bəzən “ya­zılmamış qa­nunlar” ifadəsi işlədilir. Bu əslində etnik ictimai davranış və mil­li əxlaq normasının müasir qanunlarda öz ək­sini tapmayan hissəsidir. Bu həm də ənənədə formalaşmış xalq düşün­cəsinin müasir hüquqdan və qanundan geniş­li­yi və üstün­lüyüdür.

Mərasim etnik-mədəni davranışın mühüm bir tərkib hissəsi olaraq milli mədəniyyətin təməllərindən birini təşkil edir. Çünki mərasim davranışı fərqli bir davranışdır və bu davranışda millət rəsmən özünü mikro dövlətçilik modelində təsdiq etmiş olur. Ona görə də mərasim mədəniyyəti dövlət anlayışı və millət davranışı üçün mühüm əhəmiyyət daşıyır. Çünki dövlət təşkil olunmuş idarəçilik, millət təşkil olunmuş xalqdır; hər ikisində mütəşəkkillik mühüm prinsipdir. Mərasim insanları mütəşəkkillik mədəniyyətinə alışdırır və ictimai mə­dəniyyətin əsaslarını möhkəmləndirir.

Xüsusilə, polietnik və polikonfessional cəmiyyətlərdə mə­ra­sim ictimai birliyin, milli həmrəyləyin və sosial harmo­niyanın mə­nəvi əsaslarının möhkəmləndirilməsində aktiv işti­rak edir. Çünki sosial davranışın məzmununa mərasim mənə­vi dəyər konsepti kimi daxil olur və onu daxildən zəngin­ləşdirir, eyni zamanda tole­rantlığın güclənməsini də təmin edir. Burada müxtəliflik bütün formaları ilə vahid məcraya gəlir və ümumi bir axara çevrilir. Müxtəlif etnik qruplar, müxtəlif dini görüşlər vahid mərasim mədəniyyəti içində birləşir və eyni davranışın daşıyıcısına çevrilir.

İctimai davranış mərasimdən kənarda adiləşir və onu bir bütövə çevirən mənəvi nüvənin cazibəsindən uzaqlaşır. Ona görə də intensiv olaraq cəmiyyətin mərasimdən keçməsi, cə­miyyətdəki müxtəlif qrupları birləşdirən sakral dəyərlərlə zən­ginləşməsi va­cib sayılır. Bura­da sakrallaşma arxaik ritualın tam eynisi ol­masa da, müasir dövrün mərasim mədəniyyəti də mənəvi dəyər konseptlərinin aktivləşdirilməsi ilə birləşdirici və ümumiləşdirici rol oynamaqdadır. Bu baxımdan müasir dövrün mərasimləri də sosiallaşma və ya sosiallaşdırma pro­sesində aktiv iştirak edir və cəmiyyətdəki müxtəlif qrupları vahid mənəvi dəyərlər ətrafında birləşdirmək üçün mühüm vəzifələri yerinə yetirir.
3. Qədim dövrdə mərasim folkloru və dövlətçilik
Mərasim başçısı, əski cəmiyyətdə ata institutu ilə öz ifa­də­sini tapır. Dövlət quruluşunda bu institut dövlət başçısında real­laşır. Məsələn, Alp Ər Tonqa haqqında ağıdan məlum olur ki, türk­lər döv­lət başçı­sının ölümünə böyük bir faciə kimi baxmış və ona ağır yas saxlamışlar. Digər tərəfdən isə bu mətn qədim yas mərasimi və ağı janrı haqqında təsəvvürləri genişləndirir. Abi­dədə türk­lərin qurban mərasimləri haqqında da məlumat verilir. Son­ralar bu mərasim islami xarakter qazanmış və İsmayıl qurbanı şəklində davam etmişdir.

Türk xalqlarının bayramları sırasında günəşə, Tan­rıya və əcdadlara qurbankəsmə bayramı xüsusi yer tutur. Bu bayram mart ayında keçirilir və bir neçə gün davam edir [Ka­rimov 2005: 59] . Qədim türklər müqəd­dəs saydıqları şeylərə ıduk deyiblər. Qurbanlıq heyvan da müqəddəs məqsəd üçün kəsil­diyindən ona da ıduk deyil­miş­dir. Tədqiqatlarda göstərilir ki, “hun­lar və sonradan göy­­türk­lər də ildə üç dəfə qurban verib bay­ram keçirirdilər. Bu qur­bankəsmə mərasiminin və bayram törən­lərinin ilin birinci, be­şinci və doq­quzuncu aylarında keçiril­məsi və bunların da ar­dıcıllıqla bahara - 22 marta, yaya – 22 iyuna və payıza – 24 sen­tyabra uyğun gəlməsi heç də təsadüfi deyildir.

İyulun 20 və ya 22-sinə düşən qurbankəsmə mərasimi qutsal dağda, dövlət başçılarıyla isə Ötüken dağında Tanrı­ya qurban­vermə və bay­ram şənlik törənləri şəklində gerçək­ləşdi­rilirdi. Qur­banvermə mərasimini keçirmək dövlət ənənəsində kahin- hökm­dar funk­siyasını üzərinə alan kağanın haqqı idi. Tayfa, boy səviy­yə­sində Tanrıya həsr edilən qurbanları kəsən və ritualı keçirən boyun ən yaşlısı, ağsaqqalı olurdu. Göy Tanrıya qurbanvermə məra­si­mi açıq havada keçirildiyi halda əcdad kultu ilə bağlı keçirilən törən­lər mağaralarda gerçəkləşdirilirdi. Birinci ayda qurbanvermə məra­simi də bilindiyi kimi ata-baba mağara­la­rında keçirildiyindən əcdad ruhlarına verilən qurban mərasimi hesab olunurdu. Göy Tanrı­nın şərəfinə bişmiş ət, əcdad kul­tuna çiy ət verilirdi” [Bayat 2005: 87-88]. Qədim türk cəmiyyətində bu mərasim çağdaş anlamda dövlət tədbiri idi. “Qurban məra­sim­ləri sadəcə dini bir ayin olmayıb bir törən, bir şölən mahiyyəti da­şımaqla, boyun fərdləri arasında anlaşmanı, yar­dımlaşmanı və bütünlüyü qorumaqdaydı. Bu baxımdan Göy Tanrıya veri­lən qurban törənləri dövlətin və millətin toxunulmazlığını zə­manət altına almaq məqsədi daşımaqdaydı” [Bayat 2005: 89].

Tanrıya həsr edilən qurban mərasimində məqsəd bütün canlı varlıqlar üçün törəmənin və yenidən törəmənin istənil­məsi, zamanın durmadan axan axışı içində dövlətin əbədi­li­yini, millətin səfasını, fərdlərin ağrısız, acısız yaşamasını tə­min etməkdir” [Ba­yat 2005: 96]. Dövlətin və xalqın asayişinə, sala­mat­lığına, “azıb gələn qəza”dan qorunmasına və rifahına xidmət edən, yəni bu kimi məqsədlər üçün keçirilən mərasimlərin türk dövlətçilik ənə­nə­sində xüsusi rolu olub. Digər dini tə­rəf­ləri ilə yanaşı məra­simlərin insanların həyatında oynadığı mü­hüm rollardan biri də hakimiyyət və xalqın həmrəy­liyinin təsdiqidir. Bu təsdiq ildə bir neçə dəfə keçirilən mərasimlərdə öz əksini tapır. Məsələn, Qalın Oğuz elininn dövlət törəni olan toyda Dirsə xan və Alp Aruzla bağlı motivlər mərasi­min nə qədər mühüm funksiya daşıdığını nümayiş etdirir. Bu­rada üzə çıxan narazılıq birincidə (Dirsə xan) ailə səviy­yə­sin­də, ikincidə (Alp Apuz) dövlət səviy­yəsində prob­lemlər ya­radır. Əslində qədim mərasimlər cəmiyyətin təşkilində və ida­rə olunmasında xüsusi rola malik olub. Bunlar qədim yazılı abidələrimizdə, o cümlədən “Kitabi-Də­də Qor­qud” və başqa qay­naqlarda müşahidə olunur.

Gün xan məşvərət edir. Miniatür (Rəşiddəddin “Oğuznamə”si)
Arxaik ritualdan gələn inisiasiya (ölüb-dirilmə) əski türklərin xan seçmə mərasimində müşahidə olunur. Xanın “boğularaq” se­çil­məsi onun simvolik olaraq ölməsi və o dünyaya göndərilib sak­ral­laşdırılmasını özündə rəmzləşdirir. Ölüb-dirilmədən keçə­rək sakral­laşmış xan statusunu da dəyişmiş olur. “Xan bəzəmə”də isə xanın güldürülüb suya atılması məhsuldarlıq ritualı ilə bağlı olub növbəti ilin bolluq və rifah içində olmasına göstərilən sakral ritual dəstəyini ifadə edir.

Hər bir xalqın həyatında əlamətdar günlərin qeyd olunması ənənəsi vardır. Türk xalqlarının əlamətdar günləri bildirən anlayışları vardır. Bunların içində “toy”, “tuy”, “tuyun”, “düyün”, “şölən”, “yəğma” və s. anlayışlarla yanaşı “bayram”, “bəyrəm” sözü də işlənmişdir.

Xana sədaqət andı içmə mərasimi.

Minitür (Rəşiddəddin “Oğuznamə”si)
Tarixi qeydlərə görə türklərin hunların zamanından bayram və şənlik keçirdikləri məlumdur. Ayrıca olaraq, hunlar beşinci ayda, yəni yazda “Lunq-cinğ” adlanan yerdə böyük bir bayram keçirərmişlər. Bu bayramlarda xalq inancları ilə bağlı adətlər yerinə yetirilir, müxtəlif yarışlar təşkil edilir, dini adət olaraq dünyanı yaradan “Gök Tanrı” və müqəddəs sayılan yer üçün at qurban edilərdi [Xəlil 2012: 4].

Eberhardın yazdığına görə, hunlaraın keçirdiyi mərasimlərə bənzər bayram və şənliklərin keçirilməsi Göytürklər dönəmində də rast gəlinir. Belə ki, o dönəmdə türklərin hər il müəyyən za­manda “əcdad mağarasında” atalarına qurban kəsirdilər. Bayram mərasim­lərini isə beşinci ayın ikinci yarısında “Gök Tenqri” və “ıduk yer, suv” üçün qurban kəsmələr başlanırmış. Qurbandan sonra da kollek­tiv şəkildə şənlik olurdu. Bu zaman oyun oynar, kımız içər, nəğmələr söyləyərlərmiş [Xəlil 2012:5].

450-ci ildə uyğur türklərinin Çinin şimalında böyük bir bayram mərasimi keçirmələri haqqında Eberhardın araşdırma­larında məlu­mat­lara rast gəlinir. Onların bu bayramda “Gök Tenqri”yə qurban kəsmələri, sonra da nəğmə söyləyərək şənlik etmələri qeyd olunur [Xəlil 2012: 5].

İzginin yazdığına görə, 840-cı ildən sonra Tarım hövzəsinə gəlib oturaq həyata keçən uyğurlar Buddizmi qəbul etsələr də əski ənənələrini unutmamışdılar. X əsrin əvvələrində uyğur kağa­nını ziyarət edən Çin elçisi Vanq-yen-tenin məlumatına görə, uy­ğurlar üçüncü ayın 9-da bir şənlik keçirirlərmiş. Bu şənliyin əsas əyləncəsi bir-birilərinin üzərinə su atmak olduğu göstərilir [Xəlil 2012: 5]. Heç şübhəsiz ki, əyləncənin əsas komponenti olan su yağış diləyi ilə bağlı arxaik ritualdan qaynaqlanmışdır.

Yaz bayramına “Yılbaşı” deyilmişdir. Yılbaşında Günəşi çıxar­maq, yağış yağdırmaq, qışı yola salmaq, yazı qarşılamaqla bağlı olan bir sıra rituallar keçirilmişdir. Bunların içərisində “Çilə”, “Xıdır”, “Qodu”, “İlaxır çərşənbə”, “Novruz” vardır. Nov­ruz Yılbaşı­nın yerinə keçdiyinə görə xalq inancları ilə bağlı rituallar da onun mərasim hissəsində cəmlənmiş, şənlik hissəsi isə xalq oyun və tamaşaları ilə bəzədilmişdir.